Viyana
İran, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ve Batılı ülkeler arasında son bir ayda yaşanan gelişmeler, Tahran ve Washington’da değişen yönetimler bir kez daha İran’ın nükleer faaliyetlerini gündeme taşıdı.
Bununla beraber İran’la "dünya güçleri" olarak ifade edilen ülkeler arasında 2015’de imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) olarak bilinen İran nükleer anlaşmasının yeniden canlandırılmasına imkansız gözüyle bakılırken güncel gelişmeler ışığında yeni bir anlaşma yapılması gerektiği düşüncesi ağırlık kazanmaya başladı.
UAEA Başkanı Rafael Marino Grossi, 14 Kasım’da İran'ın başkenti Tahran’a yaptığı ziyarette yüzde 60 düzeyinde zenginleştirilmiş uranyum stokunun dünyayı tedirgin etmeye başladığını ve bunun durdurulmasını istedi.
Grossi’nin talebini kabul eden İran, nükleer tesislerde buna yönelik hazırlıklarını yaparken Batılı ülkelerin İran karşıtı bir karar tasarısını UAEA Yönetim Kuruluna sunması ve tasarının kabul edilmesiyle ipleri yeniden gerdi.
Yönetim kurulunda İran’ı kınayan kararın kabul edilmesine tepki gösteren Tahran yönetimi, iki nükleer tesisinde uranyum zenginleştirilmesinde kullanılan 6 binin üzerinde gelişmiş santrifüj inşa edeceklerini açıkladı.
Gerilimi dizginlemeyi planlayan İran, Ajansın, nükleer güvenlik açısından yüksek düzeyde uranyum zenginleştirilen Fordo nükleer tesisini daha sık denetleme isteğini kabul etti.
Ancak İran’ın 2021’den bu yana nükleer tesislerinin kapsamlı bir şekilde gözlem ve denetimine izin vermemesi, bu nedenle Ajansın bu ülkenin nükleer faaliyetlerinin tamamen barışçıl olduğuna ilişkin uluslararası kamuoyuna güvence verememesi ve yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyuma sahip olması, 2015’de imzalanan KOEP’in bu gelişmeler ışığında artık yeterli olmayacağı görüşüne yol açtı.
Grossi'den yeni anlaşma açıklaması
UAEA Başbakanı Grossi, 16 Aralık’ta İtalya’nın başkenti Roma’da yaptığı bir konuşmada, "Daha önce KOEP vardı ama artık yok. Daha fazla lazım da değil. İran, nükleer gelişme düzeyine ulaştığı için uranyumu neredeyse askeri düzeyde zenginleştiriyor, bu nedenle farklı bir yol bulmamız gerekiyor. Bu süreçte UAEA'nin önemli bir rol oynamasını diliyorum." ifadelerini kullandı.
Bu açıklamasıyla Grossi, 2015’de imzalanan anlaşmanın artık fayda sağlamadığını ve yeni bir anlaşmaya ihtiyaç duyulduğunu ilk defa bu kadar açık bir şekilde dile getirmiş oldu.
İran'ın nükleer programına ilişkin senaryolar
Viyana Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Heinz Gartner, İran’ın nükleer faaliyetlerine ilişkin gelişmeler ve ABD’de seçilen Donald Trump’ın ikinci döneminde Tahran yönetimine nasıl bir yaklaşım sergileyeceğine ilişkin görüşlerini AA muhabiriyle paylaştı.
Gartner; ABD, İngiltere, Fransa ve Almanya’nın İran’ın yüzde 60 düzeyinde zenginleştirilmiş uranyum stokunu durdurma adımını öncelikli olarak geç alınmış bir karar olarak değerlendirdiklerini, yönetim kuruluna sunulan karar tasarısının da doğrudan zenginleştirmeyle alakalı olmadığını söyledi.
Yönetim kurulunda kabul edilen tasarının esasında 20 yılı aşkın bir süredir çözüme kavuşturulamayan ve İran'da Ajansa bildirilmeyen iki noktada tespit edilen nükleer malzemeye ilişkin olduğunu kaydeden Gartner, UAEA’nın Tahran’dan söz konusu nükleer malzemeye yönelik teknik açıdan inandırıcı açıklama talebinde bulunduğunu ancak İran’ın açıklamalarının karşılık bulmaması nedeniyle çözülemeyen ve Yönetim Kurulu’nun gündemini sıklıkla meşgul eden bir konu olduğunu ifade etti.
Olası yeni yaptırımlar ve İran'ın tehdidi
Gartner, İran ve Ajans arasında gerilimi zirveye taşıyacak esas konunun, Ajansın bu ülkeye yönelik Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu’na sunacağı rapor olduğunu söyledi.
Ajans, eğer raporda İran’ı eleştirirse, bunun İran için yeni yaptırımlar anlamına gelebileceğine işaret eden Gartner, böyle bir durumda İran’ın, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlemesi Antlaşması'ndan (NPT) çekilebileceği tehdidinde bulunduğunu aktardı.
Gartner, bu olumsuz senaryodan başka karşılıklı çıkarlara dayanan daha olumlu bir senaryonun da söz konusu olduğunu anlattı.
"İran hem yüzde 60 düzeyinde hem de daha düşük, yüzde 5 seviyesinde zenginleştirilmiş uranyum stokunu tamamen dondurarak Katar’da erişimine izin verilmeyen parasını elde etme yoluna gidebilir." diyen Gartner, şöyle devam etti:
"Şöyle bir konsept düşünülebilir; dondurma ve serbest bırakma. Nükleer program dondurulacak ve paralar serbest bırakılacak. Böylelikle özellikle İran’da bulunan tutukluların değişimi için bir anlaşmaya yönelik güven ortamı oluşabilir ve İran batılı ülkelerden tutuklu kişileri serbest bırakabilir. Bu da belki yeni bir nükleer program için atılmış ilk adım anlamına gelmeyecektir ama olası bir nükleer anlaşma için müzakerelerin başlamasına dair karşılıklı güvenin sağlanmasına yardımcı olacaktır."
Gartner, İran’la dünya güçleri olarak ifade edilen ülkeler arasında KOEP olarak adlandırılan nükleer anlaşmadan Trump’ın 2018’de tek taraflı aldığı çekilme kararıyla bugün karşı karşıya kalınan sorunların başladığını hatırlattı.
Trump’ın ikinci döneminde iki farklı senaryoyla karşı karşıya olunduğunu kaydeden Gartner, ABD’nin seçilmiş başkanının ilk döneminde İsrail ya da Başbakan Binyamin Netanyahu ile kurduğu ilişkinin iyi düzeyde olduğunu, bu nedenle ikinci dönemde de Tel Aviv yönetimine yapmak istediği her şey için yeşil ışık yakabileceğini, bu olumsuz senaryoda İsrail’in, İran’ın nükleer tesislerini ortadan kaldırma teşebbüsünde bulunabileceğini anlattı.
Gartner, İsrail’in tek başına İran’ın nükleer tesislerini ortadan kaldıramayacağını, bunun için de ABD’nin desteğine ihtiyaç duyacağını, bu olası felaket senaryosunun sonuçlarının öngörülebilir olmadığını, bu nedenle çok da ihtimal içinde olmadığını dile getirdi.
"İsmi 'Trump' olan yeni bir anlaşma"
Trump’ın 2018’de nükleer anlaşmadan eski ABD Başkanı Barack Obama yönetiminin yaptığı anlaşmayı kabul etmediği için ayrıldığını ifade eden Gartner, Trump’ın ilk etapta İran’a yönelik yoğun bir baskı politikasıyla hareket edeceğini ancak daha sonra müzakere sürecine geçilebileceğini söyledi.
Gartner, "Bu müzakereler sonucunda büyük ihtimalla ismi 'Trump' olan yeni bir anlaşma ortaya çıkacak. Obama değil, Trump sürümü. Bunun üzerine Trump, bunun daha iyi bir anlaşma olduğunu açıklayacak. Çünkü kendisini uzlaşıcı olarak görüyor. Bunun Obama’nın yaptığından daha iyi bir anlaşma olduğunu, kendisinin daha fazla şey elde ettiğini anlatacak.” değerlendirmesini yaptı.
Kaynak: AA