Nişabur
Dünyaca ünlü Mantık'ut Tayr (Kuşların Dili) eserinin müellifi bilgin, mutasavvıf, şair ve düşünür Feridüddin Attar, tasavvufta Mevlevi yolunun öncüsü olan Mevlana Celalleddin-i Rumi'ye ilham kaynağı olarak öne çıkıyor.
Attar, Farsça tasavvufi mesnevi tarzının kurucusu Hakim Senai'nin ardından Mevlana'nın zihin dünyasını şekillendiren en önemli isimlerden biri olarak biliniyor.
İran'ın doğusundaki Rezevi Horasanı eyaletine bağlı tarihi Nişabur şehrinde, rubai şiirinin öncüsü Ömer Hayyam'ın anıt mezarına 500 metre mesafede bulunan Attar'ın türbesi her gün birçok kişi tarafından ziyaret ediliyor.
Horasan Selçuklularının son zamanlarında 1142-1145 yıllarında Nişabur'da dünyaya gelen ve tam adı Ebu Hamid Feridüddin Muhammed bin Ebu Bekr İbrahim Nişaburî olan Attar, eczacılık ve tıp ile meşgul olduğu için "Attar" lakabını almış ve bununla meşhur olmuştur.
Attar, Irak, Şam, Mısır, Mekke, Medine, Hindistan ve Türkistan'a yaptığı seyahatlerin ardından Nişabur'da inzivaya çekilmiş ve 1221 yılında Moğollar tarafından katledilmiştir.
Timurlular Devletinde yönetici olan Ali Şir Nevai tarafından 15. yüzyılda 119 metrekarelik alana yaptırılan ve fayans işlemeli sekizgen kubbeli ve 4 girişli Attar türbesinin ana girişi kuzey tarafındadır. 3 metre uzunluğundaki yapı, yeşil, sarı ve mavi çiniler ile süslenmiştir.
İç mekan ise sıva ile kaplanmıştır ve türbenin geniş bahçesinde İranlı ünlü ressam Kemal el-Mülk'ün de mezarı bulunmaktadır.
İlahiname, Esrarname, Musibetname, Divan, Tezkiretul Evliya, Muhtarname ve Mantık'ut Tayr eserlerinin müellifi Attar'dan derin bir şekilde etkilenen Mevlana, "Attar'ın sözleriyle meşgul olan, Hakim Senai'nin sözlerinden faydalanır ve sırları anlar. Senai'nin sözlerini ciddiyetle okuyanlar da bizim sözlerimizin nurunun sırrına vakıf olurlar." ifadelerini kullanır.
"Attar'ın Mevlana üzerindeki tesiri inkar edilemez bir hakikattir"
Tahran'daki Beheşti Üniversitesi Fars Dili Edebiyatı Öğretim Görevlisi Leyla Keşani, Attar'ın İran edebiyatındaki önemi ve Mevlana üzerindeki etkisini anlattı.
Fars edebiyatındaki irfani tasavvufi şiirin öncüsü olan Senayi ve onu izleyen Attar'dan sonra Mevlana'nın bu çizgideki zirveyi temsil ettiğini aktaran Keşani, "Attar'ın Mevlana üzerindeki tesiri inkar edilemez bir hakikattir.
İrfani şiiri bir denize benzetirsek bunun üç yüksek dalgası vardır; birinci Senayi, ikincisi Attar ve üçüncüsü de Mevlana'dır." diye konuştu.
Attar'ın Nişabur'da oluşturduğu ilim halkalarının İran'ın doğusundaki Horasan bölgesinden batısına kadar yayıldığını aktaran Keşani, bu ders halkalarına ünlü İranlı alim Hace Nasreddin Tusi'nin de katıldığını ifade ederek, "Senayi ve Attar irfani şiirin önemli sacayaklarını oluştururken Mevlana bunu zirveye taşımıştır. Bu şiir türünde Senayi ve Attar olmasaydı Mevlana da olmazdı." görüşlerini dile getirdi.
"İran kültürünün yeniden ortaya çıkmasında Attar'ın eserlerinin büyük etkisi vardır"
Attar'ın, Mantık'ut Tayr isimli meşhur eserinde, tasavvuftaki merhaleleri temsili Simurg efsanesiyle anlattığına işaret eden Keşani, "Simurg efsanesinde, kuşların yolculukta karşılaştığı zorluklar ve aştıkları engeller anlatılıyor.
Bu yolculukta bazı kuşlar geri dönüyor, bazıları ölüyor ve geriye sadece 30 kuş kalıyor ve Simurg'a ulaşma şansına sahip oluyorlar. Aslında Simurg'u oluşturan bu 30 kuştur, Farsçada 'si' 30, 'murg' ise kuş demektir." bilgisini paylaştı.
Attar'ın İran'ı istila eden Moğollar tarafından öldürüldüğünü hatırlatan Keşani, ülkenin bu hamlelerden sonra büyük darbe aldığını ve yıkıma uğradığını anlattı.
Keşani, şunları kaydetti:
"İranlılar kültürlerini ve edebiyatlarını yeniden oluştururken en önemli kaynaklardan biri Attar eserleri oldu. İran kültürünün yeniden ortaya çıkmasında Attar'ın eserlerinin büyük bir etkisi vardır."