Aya Theodori’nin köyü Sykeon neresidir?
Aya Theodori’nin köyü Sykeon neresidir?
Har.1: Pîrî Reis [1470?-1553] Haritası: Eğirdir Gölü ve Göle kuzeyden dökülen ırmak [Siberis, Sangarios, Menderes vs.].
Aya Theodori’nin Köyü Sykeon Neresidir?
Yayına Hazırlama ve Yorum: Ramazan Topraklı
Öz
Makalenin amacı, Anayol ve Siberis Nehri üzerinde bulunan Aziz Theodori’nin doğum yeri Sykeon ve çevresi ile ilgili yer adlarını yorumlayarak bölge hakkındaki iddiamızı pekiştirmektir. Aziz Theodori’nin köyü hem bir ırmak kıyısı, hem de ırmağı geçen Anayol üzerinde bulunduğuna göre orada köprü var demektir. Zira Ramsay, “Justinian, nehrin üzerine bir köprü kurmuştu” diyerek sırrımızı ifşa etmiştir.
İddiamızın delili Peutinger, Antonin ve Kudüs yol cetvelleri ile İbn Hordazbih ve el-İdrîsî gibi İslâm coğrafyacılarının verdikleri yollardır. Eğirdir Gölü’ndeki coğrafi değişimi bilmeyen ve söz konusu yolları araziye yerleştiremeyen tarihçi ve coğrafyacıları taklit etmek, tarihi alt üst etmektir. Sykeon köyü, Ābrū Mesmâne veya Kutsal Irmak Geçidi, yâni Gelendost Kemer Boğazı’ndadır.
Açar Kelimeler: Aya Theodori, Sykeon, Siberis, Anastasiopolis, Ankara, Galatia, Anayol, Pontogefura.
Giriş
Tarihçi, Anayol [Kıral Yolu] ve Bizans Askerî yollarını araziye yerleştirememesine rağmen yayın üzerine yayın yapmakta bir beis görmüyor. 11 yıldır malûm Ankara haricinde, Suğla Gölü kıyısında bir Ankara’nın daha varlığını ispat etmeme rağmen, bizi iyi bilen dost bir ilim adamının mevcut Ankara’da ısrarı ayrı bir üzüntü sebebidir. Değerli tarihçi kaynakçadaki makalesinde özetle -Aziz’in hayat hikâyesindeki topografik verilere göre Sykeon’u araziye yerleştirmeye çalışılmıştır. Buna göre Sykeon, Tahirler köyü yakınındaki Kiliseler mevkii, Çayırhan, Karaköy ve Kayabükü köyü yerleşimleri teklif edilmiştir. Sykeon’un araziye yerleştirilmesiyle ilgili bk. Barchard, 2003; Umar, 1993; Bozkurt, 2004; Mattei, 2013 ve Mitchell, 2015. Sykeon’un tam yerleştirilmemesine rağmen, Ankara’nın batısında anayol üzerindeki Juliopolis ile Lagania arasında konumlandığı bilinmektedir. Ve Galatia Eyaleti Metropolisi Ankara’nın batısında, İstanbul yolu üzerinde, başkenti doğuya bağlayan ana yol üzerinde bulunduğu görülmektedir- der (Akyol, 2023: 1029-1030, açık.2). Makalede Ramsay için Türkçe telâffuz Remsi yazılacaktır.
Hâlbuki bu görüş, -Juliopolis'in Nallıhan'ın biraz garbında, nehrin [Scopos, Scopius] üstünde olduğunda şüphe yoktur. Juliopolis'in on iki mil doğusunda, yol Siberis nehrini aşıyordu. Bu nehrin adı Pliny'de Hierus, Jerusalem-itinererinde Hyeronpotamum'dur. Sykea yahut Sykeon köyü nehrin geçidinde idi ve Justinian nehrin üzerine bir köprü kurmuştu. Sykeota'lı Theodorus, altıncı asırda, burada, hayatını bu yolun yolcularından kazanan ahlaksız bir kadından dünyaya gelmişti. Anastasiopolis, Sykea'nın on iki mil doğusunda idi; binaenaleyh itinererlerde aynı yeri işgal eden Lagania'nın Bizans devrindeki ismi olmalıdır. Peutinger tablosu yanlışlıkla, Juliopolis ile Lagania'nın arasına iki merhale ilave etmiştir. Lagania-Anastasiopolis'i Siberis nehriyle Beypazarı arasında aramak lâzım gelir. Eccobriga, Allobroges yahut Allobriges vs. gibi bir “Gal” ismi taşıyan küçük Petobroge köyünü de bu havalinin şimdi başlıca kasabası olan Beypazarı'nda tesbit etmek icab eder- diye tam 133 yıl evveline aittir (Remsi, 1960: 265-66).
Yeni belge ve bulgulara rağmen maalesef değişen hiçbir şey yok! Bir yanda Galileo, öbür yanda Engizisyon. Zira “İmparatorluğun gün geçtikçe zayıfladığı ve yabancı istilâsının kendini hissettirdiği bir zamanda Sykeonlu Theodoros ve çok önceden ölmüş ve kült haline gelmiş olan Şehit Aziz Georgios, insanların umut kaynakları olarak tasvir edilmiştir. Anılan kutsal adamlar, şehirlerin koruyucusu, savaşların kazanılmasına vesile olmaları, insanların ve hayvanların salgınlardan şifa bulmalarını sağlayan şifacılar olarak tasvir edilmeleri, umutsuzluğun zirve yaptığı o günlerde devlet kurumlarının işlevini yeterince yerine getiremediğini ve bu yüzden de şehirlerin koruyucusu ve şifacı addedilen bu kutsal adamlara halk tarafından daha da büyük bir önem atfedildiğini kanıtlamaktadır” tesbiti, maalesef değil 133 yıl, 1373 yıldır hayatımızda fazla bir şeyin değişmediğine işarettir (Akyol, 2023: 1030-31).
Kanaatimce tarihi ilim yapan, olaylardan ziyade, olayların geçtiği mekân, yâni yer adlarıdır. Yer adlarını doğru tespit etmeden makale yazmak tarihçilik olamaz. Bu hususu yaklaşık 12-13 yıldır ne tarihçi, ne üniversite, ne YÖK, ne TTK, ne de Kültür ve Turizm Bakanlığına anlatabildim.
Tarihçi doğru mu, yanlış mı demeden, yabacıların önerdiği yer adlarını esas almaktadır. Burada da Barchard, Umar, Bozkurt, Mattei ve Mitchell önerilmektedir. Umar ve Bozkurt da yabancılara dayanmış olmalılar. Maalesef tarihçi hâlâ, bütün yolları Roma’ya çıkarıyor.
Tarihî Yollar
Biz, ta 2012 yılında Herodotos’un zikrettiği Kıral Yolu’nun Kemer Boğazı, yâni Kelene’den [Kelainai] geçtiğini ispat ettik. 2013’de de İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri Tarsus-Ammûriye [Uluborlu], Ammûriye-Halîc [İzmit Körfezi] yollarını araziye yerleştirdik. Ammûriye-Tarsus yolunun Kıral Yolu, Ammûriye-Halîc yolunun da Bizans Askerî yolu olduğu gördük.
Bir de İznik [Bursa]-Ammûriye yolu var ki, Eskişehir’de Bizans Askerî yoluyla birleşir. Hıristiyan Hacılar umumiyetle İstanbul, İzmit, İznik, Eskişehir, Afyon, Şuhut, Kemer Boğazı, Kötürnek, Fele Pınarı, Eflâtun Pınarı, Beyşehir, Galatia’daki Ankara, Karaman, Ereğli, Pozantı ve Tarsus yolunu kullanmışlar. Biz, “İkinci Konya ve İkinci Ankara” adlı makalemizde Peutinger, Antonin ve Kudüs yol cetvellerinde zikredilen isimleri araziye yerleştirdik; Sykeon’un Kemer Boğazı’nda, Juliopolis’in Senirkent-Genceli köyünde ve Lagania’nın da Gelendost-Köke köyü Gâvur Öreni olduğunu; Hacılar Yolu’nun bugünkü Ankara ile uzak yakın bir ilgisinin olmadığını gösterdik (Topraklı, 2024). Buna rağmen 133 yıl öncesinin sınırlı ve yanlış bilgileriyle hareket etmek, ilimle bağdaşır mı?
Tarihçiye Üç Soru
1. Justinian köprüyü Sakarya üzerine yaptırmadı mı? Nereden çıktı Siberis?
İzah edeyim: Arundel, Texier, Hamilton, Remsi, Ritter, Sarre, Barchard, Umar, Bozkurt, Mattei ve Mitchell bunu bilmezler. Remsi, s.235-41’de Zompos/Zompi, Halys, Pontogephyra ve Tantaendia köprülerini tartıştı. Ritter’in Zompos ile Pontogephyra’nın aynı köprü olduğunu iddia ettiğini, ama yanıldığını söyledi. Bryennios, Zompos’un Sangarios’un kaynakları yanında olduğunu söyledi. Bryennios, elbette doğru söyledi. Çünkü o, Aleksios’un 1116 yılı son seferinde bu köprüden geçti.
Ritter de doğru söyledi: zira Zompos ve Pontogephyra aynı köprüdür. Bizim tarihçi ise Remsi’ye inandı ve “Boğaz Köprüsü” demek olan Pontogephyra adını, “Pentagephyra” [Beşköprü] yaptı ve bunu da Sakarya-Serdivan’a koydu. Ama ne hikmetse Beşköprü, beş gözlü değil, sekiz gözlü. Buna rağmen Bakanlık ve Karayolları, Beşköprü: Justinian Köprüsü diye bir “sarı levha” takmış. “Zompos yahut Zompi köprüsü Askeri yolun Sangarios'u geçtiği noktada idi” diyen Remsi sağ olsaydı, bizi dinler ve hatasını giderirdi (Remsi, 1960: 235).
Tarihçiye kalırsak Remsi’nin çaktığı yanlış kazık, kıyamete kadar gidecektir. Tarihçi, Pîrî Reis [1470?-1553] haritasına bir baksa [bk. Har.1], Kemer Boğazı’ndaki ırmağı görecek, ama ne hikmetse bakmıyor; bakamaz da (!)
“Tarihî Coğrafyada Yeni Keşifler” adlı makalemde iki göl arasındaki nehrin Tantalos, İndos, Tanta-endia, Halis, Obrimas, Menderes, Sangarios, el-Battâl, Kaystros, Euros, Ebros, Melis, Boğazın Asya Irmağı, Doğu sınırını teşkil eden Megalo Potamos, Bathys Rhyax, Seha, Pisidia Antakya yanındaki ırmak, Hyeronpotamum, Hierus, Mukaddes Nehir, Âbrū Mesmâne, Siberis, Tearos, Skamandros ve Almyros gibi birçok adı bulunduğunu yazdım.
Aynı makalede Kemer Boğazı’nın Firigos Boğazı, Zompos, Kibotos, Miryokefalon, Taurokomos, Hellespontus, Firikya Hellespontia, el-Battâl, Meltinis [Malatyalı], Çatak, Endosyâne, Hieria ve Ābrū Masmâne [Kutsal Geçit] gibi birçok adı bulunduğunu yazdım.
Yine aynı makalede boğazdaki köprünün Yenice Köyü Köprüsü, Tanta-endia, Pontogefura, Zompos, Kibotos, Helena Köprüsü, Pithekas [Barla] yakınındaki köprü, Lopadion Köprüsü, Çaşnigir Köprü, Gölün [Hoyran] çıkışındaki köprü ve köprü gibi birçok adı bulunduğunu da yazdım. 61 yıllık müktesebatı saymazsak 19 yıldır sadece “tarihî coğrafya” çalışıyorum. Sen gel buna bakma, yabancının yanlış izini sür (!)
Hıristiyan Hacılar işte bu ırmağı, bu boğazı, boğazdaki bu köprüyü geçiyorlardı. St. Theodori’nin köyü Sykeon da, işte bu ırmağın batı kıyısında idi [bk. Har.1-2-3-4]. Umar, Syke için “İncir”, Sykea ve Sykeon için “İncirlik” der.
2. Sykeon köyü, Vaftizci Yahya’nın Türbesi’ne yakın değil mi?
“Theodore yaklaşık on iki yaşındayken köye bir hıyarcıklı veba salgını çöktü ve diğerleriyle birlikte ona da saldırdı, böylece neredeyse ölmek üzereydi. Onu köyün yakınındaki Vaftizci Yahya'nın türbesine götürdüler ve kutsal alanın girişine koydular; iyileşti ve evine döndü” (Wikipedia). Efes, Ayasluk yanındaki tepede kâin büyük St. John kilisesi ile meşhurdu (Remsi, s.117). Arkadiopolis ismi istimalden düştükten sonra müellifler bundan Thya-teira isimleri ile bahsetmeğe başlamışlardır. Sasan'ın 1308’de St. John kilisesini yağma ettikten sonra Efes halkından birçoğunu Thyraia'ya götürmüştür (Remsi, s.122).
Söz konusu Efes, Gelendost-Ayapa Hüyük önündeki Efes [Apasa] olup, Kemer Boğazı’ndaki Sykeon’a 13-14 km mesafededir. Bu bölge Asya eyaletidir. Arkadiopolis [Thya-teira, Thyraia] ise Sykeon’un 5-6 km şarkı ve Marsyas [Aisopos, Bigadiç, Angelokomites] ırmağı kıyısındadır [bk. Har.2-3]. Beypazarı, bu şartların hiçbirini sağlamaz.
3. Firikya Salutaris’teki Amorion, nasıl Galatia Salutaris’e ait oldu?
İmparator Theodosius 386 ile 395 arasında, Galatia'nın güney batısından Germa, Myrika, Eudokias, Pessinus piskoposlarını alarak, Phrygia Salutaris'ten ayırdığı Amorion, Orkistos ve Klaneos Piskoposluklarına ilave ederek Galatia Salutaris vilayetini teşkil etmişti. Bu yeni vilayetin metropolisi Pessinus olmuştu (Remsi, 1960: 243).
Ptolemy, Sagalassos'u Lycia'da gösterir; hâlbuki Lycia ile Pamphylia bir vilayetti. Eski bir vesikaya uyarak Antıoch strategiasını Cappadocia'da göstermiştir (Remsi, 1960: 265, açık.3). Zosimus, Kremna'yı Lycia'da dediği gibi Ptolemy de Sagalassos'u Lycia'da gösterir (Remsi, 1960: 471).
Bu belgeler çok mühim: Firikya Salutaris’ten alınan Amorion ve bazı kentler Galatia Salutaris’e veriliyor. Ben bu kaydı önceden Galatia’da Galatia Salutaris adında bir bölge var anlardım. Hâlbuki öyle değil, Firikya Salutaris adı, Galatia Salutaris oluyor. Yâni Yalvaç, Gelendost ve Uluborlu [Amorion] bölgesinin adı Galatia Salutaris olarak değiştiriliyor ve MS 386-395’lerde Kemer Boğazı ve buradaki Sykeon köyü, çevresindeki köyler ve kentlerle birlikte Galatia bölgesi oluyor. Bunun bir sonucu olarak da St. Theodori, Galatia’da doğmuş oluyor. Olayı böyle anlamalıdır.
Sagalassos belli Ağlasun, Lycia [Lykia] ise Eğirdir bölgesidir. Ağlasun ve Kremna’nın Eğirdir’e tâbi olmasında şaşılacak bir şey yoktur. Ptolemy’nin Antioch, yâni Yalvaç’ı Kapadokya’da göstermesi de, Galatia Salutaris olayı gibidir. Bizans, idarî olarak, bugün olduğu gibi sık sık, eski bölgeleri kesip biçerek yeni bölgeler oluşturur. Eskiden GÜ İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi için, şimdilerde HBVÜ İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi deniliyor.
Tarihî metinler dikkatli okunmaz ve mevcut yer adları esas alınırsa, bugün olduğu gibi, yanlış bir tarih anlayışı ortaya çıkar. Tarihçi, bırakın kaynak tenkidi yapmayı, Remsi’yi bile kaynak alıp makale yazıyor. Hâlbuki ben onun sadece tercümelerinden yararlanıyorum.
Har.1’de gösterdiğim gibi Kemer Boğazı’ndaki ırmağın şarkı Asia [Asya] garbı ise Avrupa’dır. Irmak bir aralık Kilikya hududu olup, MS 366 Thyateira harbi de burada yapılmıştır.
Sykeon’lu Aya Theodori’nin Hayat Hikâyesinde Zikredilen Yer Adları
Benim esas merak ettiğim makalenin bu kısmıdır. Bu bölümü kendim için yazıyorum. Böylece kanaatlerimi okuyucuyla paylaşmış olacağım. Suğla Gölü [Cenaxis Palidem] kıyısında bir Ankara daha bulunduğunu ta 2013 yılında Ammûriye’nin Fethi Risalesi adlı kitapta yazdım.
Taberî’deki “Ammûriye’nin Fethi” bahsini iki ay gibi uzun sürede Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman tercüme etti. Hatta tercüme uzadı deyince, “Ramazan Bey, ben 1200 sene önce yazılmış bir eseri tercüme ediyorum”. Ve “Taberî’nin zikrettiği Ankara’nın bugünkü Ankara ile bir ilgisi olamaz” demişti. Hıristiyan Hacılar Yolunu ise, “İkinci Konya ve İkinci Ankara” adlı makalede uzun uzun tartıştım ve mümkün mertebe cetvellerdeki yer adlarını araziye yerleştirdim. Petobrogen [Peton] için verilen ölçü, Kudüs cetvelinde altı [6] mil iken, [Remsi, 1960: 269]’da 12 mildir. Buna göre Petobrogen, Yalvaç-Bahtiyar köyüne yerleşir ve şehrin adı İbn Hordazbih’te Mâs-i Kumâs [Melis Kumis] okunmuştur (İbn Hordazbih, 2008: 97).
Şayet ölçü 9 mil olsaydı, Petobrogen, Kötürnek köyüne [el-Alemeyn: Hısnu’l-Meclis] yerleşmiş olurdu. Ben bu bölümde, önce Remsi’nin çeviri ve yorum metini alacağım, sonra da kendi fikrimi söyleyecek ve olayı okuyucunun dikkatlerine sunacağım:
“Bu yol birçok cihetten, Anadolu’nun son devre ait yollarının en ilgincidir. Büyük bir ihtimamla muhafaza edilirdi; üzerindeki merhale ve menzillerin Constantine zamanına ait olanları bugüne kadar gelmiştir. 6. asırda publica regii cursus via’dan bahsedilirdi (Remsi, 1960: 266-267). Aziz Theodori'nin tercüme-i hâlinde Ankyra'da Petris isminde bir kadın manastırından bahsedilmektedir. Maximian zamanında, Agrippino'nun nezareti altında, aziz Plato, Ankyra surları haricinde idam edilmişti. Aziz Theodori'nin “lztırapları”nda şehrin yanında, olduğundan bahsedilen göl, ihtimal ki Jerusalem itinerindeki Cenaxis palus’tur [bataklık: Palidem] (Remsi, 1960: 267).
“Aya Theodori, Kudüs ziyaretinden avdet ederken Galatia hududuna girdikten sonra, Druina isminde bir manastırda duraklamıştı. Az zaman içinde misafirin kim olduğu anlaşılmış, bazı hastaları iyi etmişti. Buradan sonra civardaki Aya Stephen manastırını takdise gitmişti. Bu ziyareti haber alınca Kinna piskoposu Amianos, kendisini Kinnaya davet etti. Kinna'dan sonra Druina'ya avdet ederek Anastasiopolis'e doğru, yoluna devam etti.
Aya Theodori'nin hayatında, Sykeon'la Anastasiopolis civarındaki birçok yerden bahsedilmektedir. Mesela Durgaria, Euchraes yahut Eucraa, Reaca, Tzidrama. Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Euarzio belki de Euchraes'in aynı idi. Buna yahut Bunas ve Hynia’dan da bahsedilmektedir. Pidrum, [Bizanslıların sık sık yaptıkları bir yanlışlıkla Heliopolis diye yazılan] Juliopolis'in arazisi dâhilindeki şehirlerin biri idi; bunun yanında da, bir Archangel kilisesi bulunan Ambrena isminde bir yer vardı. Buzaea, Galatia hududu dışında, Gordiana havalisinde, Gratianopolis arazisi içinde idi. Trapezus, Sykeon'dan 10 mildi. Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Area, putperestlik zamanında mukaddes sayılan ve Diana tarafından himaye edilen bir yerdi. Alectoriada, Sykeon'un yanında idi. Araunia, Sykeon'dan beş mil mesafede, Civitas Sebasta'ya giden yolun üstünde idi. Bunun ya Ankyra ya Constantinople olmak ihtimali vardır. Araunia'da Antreas isminde bir başpiskopos oturuyordu. Scudra, Sangarius'un yanında, Sykeon’dan uzak olmayan bir mevkide idi. Xeroniaca, Sykeon'un yanında bir vadide idi. Oppidum Sandi, Sykeon'dan bir günlük yoldu. Oppidum Permetania'e de biraz daha ilerde fakat yine Galatia dâhilinde bulunuyordu. Permetania ile Permetaia'nın aynı şey olduğu ve Aeantium'un Permetania'nın yanında bulunduğu anlaşılmaktadır. Üstünde bir Aya Theodor manastırı bulunan Brianea tepesi de Sykeon’dan 8 mil mesafedeydi. Konchas isminde küçük bir kasaba ile Enistratus isminde bir köy de Sykeon'un civarında idi. Bir Aya Euenicus kilisesinin bulunduğu Mazamea yahut Mazamania'nın da yukarı Siberis üstünde, “Mnizos arazisi dâhilinde” oluşuna bakılırsa Siberis nehrinin büyük bir havaliyi sulaması icabeder. Potamia Galenirum, Apocomensis Vicus, Mons Draconis’in, nerede olduklarını gösterecek hiçbir işaret yoktur. Psilis, Bithiniya'da, Artanes nehrinin batısında bir nehirdi. Oppidum Eantium ile Oppidum Silindiconense'nin Galatiya'da [Lykaonia] olmaları muhtemeldir. “İn Caria fluvius Copes” [Caria'da Kopas nehri], yanlış bir ibare olması muhtemeldir: Scopas yahut Scopius Nehri, Juliopolis'den geçerek Sangarius'a dökülürdü. Sykeon'dan 15 mil olarak gösterilen Iopolis'in Juliopolis olduğu aşikârdır”
Sykeon'lu Aya Theodori'nin [öl.613] hayatı, Galatia’nın kuzey - batı kısmının altıncı asır sonundaki ahvalini tasvir ettiği için çok mühimdir. Topoğrafyaya ait bütün tafsilatın sadakat gösterildiğine emin olabiliriz. Çünkü daha başka menbalardan bildiğimiz bir takım yerlerin, burada bazen yanlış isimlerle verildikleri halde, pek doğru olarak tarif edildiklerini görüyoruz. Mesela? - Mnizos, Petobriga [Peton], Anastasiopolis, Juliopolis ve Siberis'le Scopas Nehirleri gibi. Başka vesikalarla mukayese edemeyeceğimiz birçok topografya tafsilâtını da, bilhassa civar havali hakkında olanları, emniyetle kabul edebiliriz; lâkin uzak memleketler hakkındaki coğrafi malumatı oldukça kusurludur. Mesela Amorion'la Sozopolis arasındaki mesafe hakkında hiçbir fikri yoktur, fakat Sozopolis'den Sykeon'a giden yolun Amorion, Germa ve Tantaendia köprüsünden geçtiğini biliyordu.
Kinna'ya ait bir başka imayı yine Aziz Theodori'nin hayatında buluruz. Theodori, Timotheos'dan sonra Anastasiopolis piskoposu tayin edilmişti ve Ankyra piskoposunun emriyle Kinara piskoposu tarafından takdis ·edilmişti. Latince tercümesindeki Cinara şeklinin yanlış olduğunda şüphe yoktur ve bahsi geçen piskopos Ankyra'ya tabi olduğu için bunun Kinna olduğunda şüphe yoktur. Bundan Kinna'nın Anastasiopolis'den uzak olmadığı, hatta belki de komşu bir piskoposluk olduğu anlaşılıyor. Hasta piskoposu şifa bulmak için bir sedye ile Theodori'ye getirilen Kadosia şehri, Galatia' da değil, Bithyniada idi. İlk listelerde “Galos yahut Kadosia” kaydına tesadüf ederiz. 680’de aktedilen mecliste de “Galos yahut Kadosia” Piskoposu George hazır bulunmuştu. Daha sonraki listelerde kayıtlar daima “Galos yahut Lophoi” şeklindedir (Remsi, 1960: 270-272).
YORUM: Peutinger, Antonin ve Kudüs cetvellerindeki yolu Remsi, hatalı olarak mevcut Ankara’dan geçirmiştir. Yol, İznik, Eskişehir, Afyon, Şuhut, Oynan [Eumeneia], Bozdurmuşbeli, Juliopolis, Khelidon ırmağı, Kemer Boğazı [Sykeon, Siberis nehri, Kilikya sınırı], Köke köyü [Lagania], Kötürnek, Peton [Bahtiyar], Migaza [Fele Pınarı], Eflâtun Pınarı, Beyşehir, Ankara [Suğla Gölü, Cenaxis Palus], Karaman, Ereğli, Çifte Hanlar, Pozantı ve Tarsus şeklindedir. Suğla, kışın göl olup, bahar ve yaz aylarında suları toprağa batar ve gölden çıkan arazilerde ziraat yapılırdı. Suğla, soğulma, suyun toprağa girip kaybolmasıdır [bk. DLT]. Palidem [palus] kelimesinin karşılığı, “soğulma” olabilir.
Yukarıda zikredilen Galatia hududu, Suğla Gölü’nün ayağı Çarşamba çayı olmalıdır.
Druina ismindeki manastır, Beyşehir civarında olmalıdır.
Aya Stephen manastırı, Kıstıvan [Stephan] Adası (Erdoğru, 2006: 73) olup, bu isim bize rehber olmuştur.
Kinna, Kinara’dan farklıdır ve yukardaki anlatıma göre Beyşehir civarında olmak mecburiyetindedir.
Anastasiopolis [Lagania], Beyşehir [Druina] kabulüne göre 72, Kıstıvan kabulüne göre 60 mil daha batıdadır.
Tzidrama, Tzidrama= Sidara kabulüne göre, Atabey-Bayat Selefko-Sidara olabilir [bk. Har.2-3].
Pidrum, Eğirdir-Bedre [Beydere] olmalı. Remsi, Heliopolis=Juliopolis derken kanaatimce yanılıyor. Heliopolis Kemer Boğazı’nın farklı bir adı olmalıdır. Juliopolis ise 12-13 mil daha kuzeydedir. Bedre’de Meryem Ana memesi diye kutsadıkları bir mağara vardır. Muhtemelen Ambrena ismindeki yer ve Archangel kilisesi o civardadır.
Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Area, muhtemelen Aera olup, Alexiad’da zikredilir (Anna, 1996: 481). Bu yer [Aera veya Area] Asar Tepe civarı olmalıdır. Civitas Sebasta, büyük ihtimal Yalvaç [Antioch] olup, Yalvaç yolu üzerinde Sykeon’a beş mil [7,5 km] uzaktaki Araunia, Yenice-Koru Tepe eteğindeki eski yerleşim olmalıdır.
Sykeon’dan uzak olmayan Scudra, Sangarius [Siberis] kıyısındadır. Siberis, Sangarius’un bir sıfatı olabilir.
Sykeon’dan 8 mil uzakta ve üstünde bir Aya Theodor manastırı bulunan Brianea tepesi muhtemelen Alcıbar mevkii [eski Abdülcebbar köyü] üstündeki Asar Tepe’dir [bk. Har.2-3-4].
Apocomensis Vicus, Khelidon [Kırlangıç] veya Papa çayı kıyısındaki “ad Vicum” olabilir.
Mons Draconis [Ejderha Dağı], önem sırasıyla Barla, Çirişli, Sultan veya Anamas dağlarından biri olmalıdır.
Galatiya'da [Lykaonia] olması muhtemel denilen Oppidum Silindiconense, Şarkîkaraağaç-Silindi olmalıdır.
İn Caria fluvius Copes [Caria'da Kopas nehri], muhtemelen Kapros ve Lapras-Canik (Kinnam, 2001: 6; Remsi, 1960: 145; Deguignes, 1976: 1111) kaydedilen Yalvaç çayı [Orgas: Galos] veya iki göl arasındaki ırmaktır. Çünkü Barla ile Gelendost arasında ikinci bir Caria ve Lydia olup, Yalvaç çayının kuzeyi Lydia, güneyi ise Caria’dır.
Sykeon'dan 15 mil olarak gösterilen Iopois’ten [Ioannoupolis?] geçerek Sangarius'a [Siberis] dökülen Scopas [Scopius] Nehri, muhtemelen Popa [Khelidon] çayı olup, İopolis [?] ile Juliopolis farklı şehirler olmalıdır.
Sykeon ile Amorion arası 24 mil olup, Aya Theodori, Amorion’a uzak değildi. Tantaendia köprüsü Sykeon’da, Germa ise Sykeon’un 3-4 mil şarkındaydı. Amorion ile Sozopolis, Uluborlu idi ve elbette ikisi arasında bir mesafe olamazdı. Burada yanılan Aya Theodori’yi anlatan eser değil, Remsi idi.
Cinara yazımı doğru olup, Cinara [Kinara] ile Kinna farklıdır. Cinara, bugün bile Yalvaç-Tokmacık köyünde Çinare olarak anılmaktadır. Çinare ile Anastasiopolis arası 4-5 mil ancak gelir.
Myrika, Germa Sangarius'un [Siberis] 3-4 mil şarkı, Eudokias ise ırmağın garbı ve ırmak yanında olmalıdır.
Bizans’ın yer adlarını sık sık değiştirdiği gördükten sonra Kadosia şehrinin, hem Galatia, hem de Bithynia’da olabileceğine hükmedebiliriz. Zira Kadosia, Lagania’nın beş mil doğu güneyindeki Güdül [Kodasia] Öreni olmalıdır. Bir Roma öreni olan Güdül, Yalvaç çayı Antios ile Orgas’ın birleşmesinden hâsıl olan Galos çayının sağ sahilindedir. Güdül, Kötürnek arazisi ve Bağlı ile Kötürnek köyleri arası, Isparta-Konya yolunun 600 m kuzeyindedir [bk.Har.5].
Makalede görüldüğü gibi Pessinus yanındaki Galos çayı Kötürnek köyünden geçerek Eğirdir Gölü’ne dökülen çaydır. Büyük ihtimal “Göktaşı’nın” bulunduğu Pessinus, Kötürnek köyüdür. Peutinger’e göre ikinci bir Pessinus, Ballıhisar değil, Amorion diye kazılan Emirdağ-Hisarköy olabilir. Yakınında Sangarios’un kaynakları bulunan Sangia köyü [Yenice-Sarnıçalanı], Kötürnek köyüne 150 stadia [26.7 km], Sangarios’un kaynaklarına 1,5-2.0 km kadardır. Strabon, farkında olmadan Kemer Boğazı’ndaki Sangarios ve Sakarya olmak üzere iki Sangarios’tan bahseder.
Syke ve Sykeon Anlamı
“Syke, 787 meclisinde piskoposluk olarak mukayyettir. Bunun, resmi listelerde, resmi Roma-Yunan isimleri altında kaydedilen şehirlerden birinin yerli adı olması lâzım gelir. Theophanes, İsauria kalelerinden biri olup bir limanı bulunduğundan, Tarsus'a açılan gayet güç bir geçidi olduğundan bahseder” (Remsi, 1960: 424). Leake ve Remsi Theofanes’i yanlış yorumluyorlar. Zira bir ara Kemer Boğazı, İsauria’da gösterilmiş olmalıdır. Tarsus’a açılan güç geçit, Anayol’un Yenice Derbendi [Tzybritzi Kleisoura: Taurokomos] kısmıdır. Söz konusu liman, Siberis, yâni Sangarios Nehri üzerindeki bir limandır. Eski Eğirdir Gölü’ne deniz denilmektedir. Hellen dilinde Syke “incir”, Sykea ve Sykeon ise “İncirlik” demektir (Umar, 1993: 754). Umar, bu iddiasında galiba haklı. Zira Kemer Boğazı’nın batı yakasında hâlâ 30-40 kadar hüdâyi nâbit incir ağacı var. 1970 yılından beri Bülbül mevkiinde yaşayan Adnan Demir, bu gün [12 Mayıs 2020 Pazar] bana, Boğaz’daki incir ağaçlarının resmini gönderdi ve 50 yıldır incir ağaçları burada var dedi. İncir ağaçları, kuşların dışkısından çıkan tohumlarla her geçen yıl biraz daha çoğalmaktalarmış [bk. R.1-2].
Sonuç
Aya Theodori, Cerdenus, St. Theophanes vs. gibi bölge tarihini yazan Piskoposlar, Kemer Boğazı bölgesinde yetiştikleri için bölge hakkında verdikleri bilgiler doğrudur. Aya Theodori’nin doğum yeri olan Sykeon köyü, Kemer Boğazı’nda ve iki göl arasındaki ırmağın sağ kıyısındadır. Böylece bir tarih problemini daha çözmüş bulunuyoruz.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Akyol, Hasan (2023): “Sykeonlu Theodoros’un Hayat Hikâyesi Işığında Bizans’ın Anadolu Kırsalında Dinî Hayat (VI-VII. Yüzyıl)”, Karadeniz Araştırmaları. XX/80, s.1028-1043.
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Deguignes, Josef (1976): Büyük Türk Tarihi, Cilt 4, Çev. Alpay, S.-Komisyon, Türk Kültür Yay.-İstanbul.
Erdoğru, M. Akif (2006): Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı, IQ Yayıncılık-İstanbul.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çeviri: Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
Remsi [Remsi, W. M.] (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2024): “İkinci Konya ve İkinci Ankara [Genişletilmiş]”, DikGazete, erişim: 08.05.2024.
https://www.dikgazete.com/yazi/ikinci-konya-ve-ikinci-ankara-genisletilmis-6811.html
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Wikipedia, the free encyclopedia (erişim: 10 Mayıs 2024): Theodore of Sykeon.
Har.1: Pîrî Reis [1470?-1553] Haritası: Eğirdir Gölü ve Göle kuzeyden dökülen ırmak [Siberis, Sangarios, Menderes vs.].
R.1. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii bir incir ağacı [12.05.2024].
R.2. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii bir incir ağacı [12.05.2024].
R.3. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii, incir ağacı, Yenice Sivrisi [12.05.2024].
Har.2: Coğrafî Değişim ve Tarihî Yollar: Kıral Yolu [via regia], Bizans Askerî Yolları, Juliopolis, Sykeon, Lagania, Kinara, Brianea.
Har.3: Coğrafî Değişim, Anayol [via regia], Bizans Askerî Yolları ve Juliopolis, Sykeon, Lagania, Efes ve Brianea.
Har.4: Değişimden sonraki Eğirdir Gölü, Sykeon, Juliopolis, Lagania, Efes, Brianea, Kinara [Çinare: Tokmacık].
Har.5: Bağlı, Kötürnek [Pessinus], Lagania [Anastasiopolis], Kodasia [Galos] ve Galos [Orgas, Antios] çayı.
.
Har.1: Pîrî Reis [1470?-1553] Haritası: Eğirdir Gölü ve Göle kuzeyden dökülen ırmak [Siberis, Sangarios, Menderes vs.].
Aya Theodori’nin Köyü Sykeon Neresidir?
Yayına Hazırlama ve Yorum: Ramazan Topraklı
Öz
Makalenin amacı, Anayol ve Siberis Nehri üzerinde bulunan Aziz Theodori’nin doğum yeri Sykeon ve çevresi ile ilgili yer adlarını yorumlayarak bölge hakkındaki iddiamızı pekiştirmektir. Aziz Theodori’nin köyü hem bir ırmak kıyısı, hem de ırmağı geçen Anayol üzerinde bulunduğuna göre orada köprü var demektir. Zira Ramsay, “Justinian, nehrin üzerine bir köprü kurmuştu” diyerek sırrımızı ifşa etmiştir.
İddiamızın delili Peutinger, Antonin ve Kudüs yol cetvelleri ile İbn Hordazbih ve el-İdrîsî gibi İslâm coğrafyacılarının verdikleri yollardır. Eğirdir Gölü’ndeki coğrafi değişimi bilmeyen ve söz konusu yolları araziye yerleştiremeyen tarihçi ve coğrafyacıları taklit etmek, tarihi alt üst etmektir. Sykeon köyü, Ābrū Mesmâne veya Kutsal Irmak Geçidi, yâni Gelendost Kemer Boğazı’ndadır.
Açar Kelimeler: Aya Theodori, Sykeon, Siberis, Anastasiopolis, Ankara, Galatia, Anayol, Pontogefura.
Giriş
Tarihçi, Anayol [Kıral Yolu] ve Bizans Askerî yollarını araziye yerleştirememesine rağmen yayın üzerine yayın yapmakta bir beis görmüyor. 11 yıldır malûm Ankara haricinde, Suğla Gölü kıyısında bir Ankara’nın daha varlığını ispat etmeme rağmen, bizi iyi bilen dost bir ilim adamının mevcut Ankara’da ısrarı ayrı bir üzüntü sebebidir. Değerli tarihçi kaynakçadaki makalesinde özetle -Aziz’in hayat hikâyesindeki topografik verilere göre Sykeon’u araziye yerleştirmeye çalışılmıştır. Buna göre Sykeon, Tahirler köyü yakınındaki Kiliseler mevkii, Çayırhan, Karaköy ve Kayabükü köyü yerleşimleri teklif edilmiştir. Sykeon’un araziye yerleştirilmesiyle ilgili bk. Barchard, 2003; Umar, 1993; Bozkurt, 2004; Mattei, 2013 ve Mitchell, 2015. Sykeon’un tam yerleştirilmemesine rağmen, Ankara’nın batısında anayol üzerindeki Juliopolis ile Lagania arasında konumlandığı bilinmektedir. Ve Galatia Eyaleti Metropolisi Ankara’nın batısında, İstanbul yolu üzerinde, başkenti doğuya bağlayan ana yol üzerinde bulunduğu görülmektedir- der (Akyol, 2023: 1029-1030, açık.2). Makalede Ramsay için Türkçe telâffuz Remsi yazılacaktır.
Hâlbuki bu görüş, -Juliopolis'in Nallıhan'ın biraz garbında, nehrin [Scopos, Scopius] üstünde olduğunda şüphe yoktur. Juliopolis'in on iki mil doğusunda, yol Siberis nehrini aşıyordu. Bu nehrin adı Pliny'de Hierus, Jerusalem-itinererinde Hyeronpotamum'dur. Sykea yahut Sykeon köyü nehrin geçidinde idi ve Justinian nehrin üzerine bir köprü kurmuştu. Sykeota'lı Theodorus, altıncı asırda, burada, hayatını bu yolun yolcularından kazanan ahlaksız bir kadından dünyaya gelmişti. Anastasiopolis, Sykea'nın on iki mil doğusunda idi; binaenaleyh itinererlerde aynı yeri işgal eden Lagania'nın Bizans devrindeki ismi olmalıdır. Peutinger tablosu yanlışlıkla, Juliopolis ile Lagania'nın arasına iki merhale ilave etmiştir. Lagania-Anastasiopolis'i Siberis nehriyle Beypazarı arasında aramak lâzım gelir. Eccobriga, Allobroges yahut Allobriges vs. gibi bir “Gal” ismi taşıyan küçük Petobroge köyünü de bu havalinin şimdi başlıca kasabası olan Beypazarı'nda tesbit etmek icab eder- diye tam 133 yıl evveline aittir (Remsi, 1960: 265-66).
Yeni belge ve bulgulara rağmen maalesef değişen hiçbir şey yok! Bir yanda Galileo, öbür yanda Engizisyon. Zira “İmparatorluğun gün geçtikçe zayıfladığı ve yabancı istilâsının kendini hissettirdiği bir zamanda Sykeonlu Theodoros ve çok önceden ölmüş ve kült haline gelmiş olan Şehit Aziz Georgios, insanların umut kaynakları olarak tasvir edilmiştir. Anılan kutsal adamlar, şehirlerin koruyucusu, savaşların kazanılmasına vesile olmaları, insanların ve hayvanların salgınlardan şifa bulmalarını sağlayan şifacılar olarak tasvir edilmeleri, umutsuzluğun zirve yaptığı o günlerde devlet kurumlarının işlevini yeterince yerine getiremediğini ve bu yüzden de şehirlerin koruyucusu ve şifacı addedilen bu kutsal adamlara halk tarafından daha da büyük bir önem atfedildiğini kanıtlamaktadır” tesbiti, maalesef değil 133 yıl, 1373 yıldır hayatımızda fazla bir şeyin değişmediğine işarettir (Akyol, 2023: 1030-31).
Kanaatimce tarihi ilim yapan, olaylardan ziyade, olayların geçtiği mekân, yâni yer adlarıdır. Yer adlarını doğru tespit etmeden makale yazmak tarihçilik olamaz. Bu hususu yaklaşık 12-13 yıldır ne tarihçi, ne üniversite, ne YÖK, ne TTK, ne de Kültür ve Turizm Bakanlığına anlatabildim.
Tarihçi doğru mu, yanlış mı demeden, yabacıların önerdiği yer adlarını esas almaktadır. Burada da Barchard, Umar, Bozkurt, Mattei ve Mitchell önerilmektedir. Umar ve Bozkurt da yabancılara dayanmış olmalılar. Maalesef tarihçi hâlâ, bütün yolları Roma’ya çıkarıyor.
Tarihî Yollar
Biz, ta 2012 yılında Herodotos’un zikrettiği Kıral Yolu’nun Kemer Boğazı, yâni Kelene’den [Kelainai] geçtiğini ispat ettik. 2013’de de İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri Tarsus-Ammûriye [Uluborlu], Ammûriye-Halîc [İzmit Körfezi] yollarını araziye yerleştirdik. Ammûriye-Tarsus yolunun Kıral Yolu, Ammûriye-Halîc yolunun da Bizans Askerî yolu olduğu gördük.
Bir de İznik [Bursa]-Ammûriye yolu var ki, Eskişehir’de Bizans Askerî yoluyla birleşir. Hıristiyan Hacılar umumiyetle İstanbul, İzmit, İznik, Eskişehir, Afyon, Şuhut, Kemer Boğazı, Kötürnek, Fele Pınarı, Eflâtun Pınarı, Beyşehir, Galatia’daki Ankara, Karaman, Ereğli, Pozantı ve Tarsus yolunu kullanmışlar. Biz, “İkinci Konya ve İkinci Ankara” adlı makalemizde Peutinger, Antonin ve Kudüs yol cetvellerinde zikredilen isimleri araziye yerleştirdik; Sykeon’un Kemer Boğazı’nda, Juliopolis’in Senirkent-Genceli köyünde ve Lagania’nın da Gelendost-Köke köyü Gâvur Öreni olduğunu; Hacılar Yolu’nun bugünkü Ankara ile uzak yakın bir ilgisinin olmadığını gösterdik (Topraklı, 2024). Buna rağmen 133 yıl öncesinin sınırlı ve yanlış bilgileriyle hareket etmek, ilimle bağdaşır mı?
Tarihçiye Üç Soru
1. Justinian köprüyü Sakarya üzerine yaptırmadı mı? Nereden çıktı Siberis?
İzah edeyim: Arundel, Texier, Hamilton, Remsi, Ritter, Sarre, Barchard, Umar, Bozkurt, Mattei ve Mitchell bunu bilmezler. Remsi, s.235-41’de Zompos/Zompi, Halys, Pontogephyra ve Tantaendia köprülerini tartıştı. Ritter’in Zompos ile Pontogephyra’nın aynı köprü olduğunu iddia ettiğini, ama yanıldığını söyledi. Bryennios, Zompos’un Sangarios’un kaynakları yanında olduğunu söyledi. Bryennios, elbette doğru söyledi. Çünkü o, Aleksios’un 1116 yılı son seferinde bu köprüden geçti.
Ritter de doğru söyledi: zira Zompos ve Pontogephyra aynı köprüdür. Bizim tarihçi ise Remsi’ye inandı ve “Boğaz Köprüsü” demek olan Pontogephyra adını, “Pentagephyra” [Beşköprü] yaptı ve bunu da Sakarya-Serdivan’a koydu. Ama ne hikmetse Beşköprü, beş gözlü değil, sekiz gözlü. Buna rağmen Bakanlık ve Karayolları, Beşköprü: Justinian Köprüsü diye bir “sarı levha” takmış. “Zompos yahut Zompi köprüsü Askeri yolun Sangarios'u geçtiği noktada idi” diyen Remsi sağ olsaydı, bizi dinler ve hatasını giderirdi (Remsi, 1960: 235).
Tarihçiye kalırsak Remsi’nin çaktığı yanlış kazık, kıyamete kadar gidecektir. Tarihçi, Pîrî Reis [1470?-1553] haritasına bir baksa [bk. Har.1], Kemer Boğazı’ndaki ırmağı görecek, ama ne hikmetse bakmıyor; bakamaz da (!)
“Tarihî Coğrafyada Yeni Keşifler” adlı makalemde iki göl arasındaki nehrin Tantalos, İndos, Tanta-endia, Halis, Obrimas, Menderes, Sangarios, el-Battâl, Kaystros, Euros, Ebros, Melis, Boğazın Asya Irmağı, Doğu sınırını teşkil eden Megalo Potamos, Bathys Rhyax, Seha, Pisidia Antakya yanındaki ırmak, Hyeronpotamum, Hierus, Mukaddes Nehir, Âbrū Mesmâne, Siberis, Tearos, Skamandros ve Almyros gibi birçok adı bulunduğunu yazdım.
Aynı makalede Kemer Boğazı’nın Firigos Boğazı, Zompos, Kibotos, Miryokefalon, Taurokomos, Hellespontus, Firikya Hellespontia, el-Battâl, Meltinis [Malatyalı], Çatak, Endosyâne, Hieria ve Ābrū Masmâne [Kutsal Geçit] gibi birçok adı bulunduğunu yazdım.
Yine aynı makalede boğazdaki köprünün Yenice Köyü Köprüsü, Tanta-endia, Pontogefura, Zompos, Kibotos, Helena Köprüsü, Pithekas [Barla] yakınındaki köprü, Lopadion Köprüsü, Çaşnigir Köprü, Gölün [Hoyran] çıkışındaki köprü ve köprü gibi birçok adı bulunduğunu da yazdım. 61 yıllık müktesebatı saymazsak 19 yıldır sadece “tarihî coğrafya” çalışıyorum. Sen gel buna bakma, yabancının yanlış izini sür (!)
Hıristiyan Hacılar işte bu ırmağı, bu boğazı, boğazdaki bu köprüyü geçiyorlardı. St. Theodori’nin köyü Sykeon da, işte bu ırmağın batı kıyısında idi [bk. Har.1-2-3-4]. Umar, Syke için “İncir”, Sykea ve Sykeon için “İncirlik” der.
2. Sykeon köyü, Vaftizci Yahya’nın Türbesi’ne yakın değil mi?
“Theodore yaklaşık on iki yaşındayken köye bir hıyarcıklı veba salgını çöktü ve diğerleriyle birlikte ona da saldırdı, böylece neredeyse ölmek üzereydi. Onu köyün yakınındaki Vaftizci Yahya'nın türbesine götürdüler ve kutsal alanın girişine koydular; iyileşti ve evine döndü” (Wikipedia). Efes, Ayasluk yanındaki tepede kâin büyük St. John kilisesi ile meşhurdu (Remsi, s.117). Arkadiopolis ismi istimalden düştükten sonra müellifler bundan Thya-teira isimleri ile bahsetmeğe başlamışlardır. Sasan'ın 1308’de St. John kilisesini yağma ettikten sonra Efes halkından birçoğunu Thyraia'ya götürmüştür (Remsi, s.122).
Söz konusu Efes, Gelendost-Ayapa Hüyük önündeki Efes [Apasa] olup, Kemer Boğazı’ndaki Sykeon’a 13-14 km mesafededir. Bu bölge Asya eyaletidir. Arkadiopolis [Thya-teira, Thyraia] ise Sykeon’un 5-6 km şarkı ve Marsyas [Aisopos, Bigadiç, Angelokomites] ırmağı kıyısındadır [bk. Har.2-3]. Beypazarı, bu şartların hiçbirini sağlamaz.
3. Firikya Salutaris’teki Amorion, nasıl Galatia Salutaris’e ait oldu?
İmparator Theodosius 386 ile 395 arasında, Galatia'nın güney batısından Germa, Myrika, Eudokias, Pessinus piskoposlarını alarak, Phrygia Salutaris'ten ayırdığı Amorion, Orkistos ve Klaneos Piskoposluklarına ilave ederek Galatia Salutaris vilayetini teşkil etmişti. Bu yeni vilayetin metropolisi Pessinus olmuştu (Remsi, 1960: 243).
Ptolemy, Sagalassos'u Lycia'da gösterir; hâlbuki Lycia ile Pamphylia bir vilayetti. Eski bir vesikaya uyarak Antıoch strategiasını Cappadocia'da göstermiştir (Remsi, 1960: 265, açık.3). Zosimus, Kremna'yı Lycia'da dediği gibi Ptolemy de Sagalassos'u Lycia'da gösterir (Remsi, 1960: 471).
Bu belgeler çok mühim: Firikya Salutaris’ten alınan Amorion ve bazı kentler Galatia Salutaris’e veriliyor. Ben bu kaydı önceden Galatia’da Galatia Salutaris adında bir bölge var anlardım. Hâlbuki öyle değil, Firikya Salutaris adı, Galatia Salutaris oluyor. Yâni Yalvaç, Gelendost ve Uluborlu [Amorion] bölgesinin adı Galatia Salutaris olarak değiştiriliyor ve MS 386-395’lerde Kemer Boğazı ve buradaki Sykeon köyü, çevresindeki köyler ve kentlerle birlikte Galatia bölgesi oluyor. Bunun bir sonucu olarak da St. Theodori, Galatia’da doğmuş oluyor. Olayı böyle anlamalıdır.
Sagalassos belli Ağlasun, Lycia [Lykia] ise Eğirdir bölgesidir. Ağlasun ve Kremna’nın Eğirdir’e tâbi olmasında şaşılacak bir şey yoktur. Ptolemy’nin Antioch, yâni Yalvaç’ı Kapadokya’da göstermesi de, Galatia Salutaris olayı gibidir. Bizans, idarî olarak, bugün olduğu gibi sık sık, eski bölgeleri kesip biçerek yeni bölgeler oluşturur. Eskiden GÜ İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi için, şimdilerde HBVÜ İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi deniliyor.
Tarihî metinler dikkatli okunmaz ve mevcut yer adları esas alınırsa, bugün olduğu gibi, yanlış bir tarih anlayışı ortaya çıkar. Tarihçi, bırakın kaynak tenkidi yapmayı, Remsi’yi bile kaynak alıp makale yazıyor. Hâlbuki ben onun sadece tercümelerinden yararlanıyorum.
Har.1’de gösterdiğim gibi Kemer Boğazı’ndaki ırmağın şarkı Asia [Asya] garbı ise Avrupa’dır. Irmak bir aralık Kilikya hududu olup, MS 366 Thyateira harbi de burada yapılmıştır.
Sykeon’lu Aya Theodori’nin Hayat Hikâyesinde Zikredilen Yer Adları
Benim esas merak ettiğim makalenin bu kısmıdır. Bu bölümü kendim için yazıyorum. Böylece kanaatlerimi okuyucuyla paylaşmış olacağım. Suğla Gölü [Cenaxis Palidem] kıyısında bir Ankara daha bulunduğunu ta 2013 yılında Ammûriye’nin Fethi Risalesi adlı kitapta yazdım.
Taberî’deki “Ammûriye’nin Fethi” bahsini iki ay gibi uzun sürede Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman tercüme etti. Hatta tercüme uzadı deyince, “Ramazan Bey, ben 1200 sene önce yazılmış bir eseri tercüme ediyorum”. Ve “Taberî’nin zikrettiği Ankara’nın bugünkü Ankara ile bir ilgisi olamaz” demişti. Hıristiyan Hacılar Yolunu ise, “İkinci Konya ve İkinci Ankara” adlı makalede uzun uzun tartıştım ve mümkün mertebe cetvellerdeki yer adlarını araziye yerleştirdim. Petobrogen [Peton] için verilen ölçü, Kudüs cetvelinde altı [6] mil iken, [Remsi, 1960: 269]’da 12 mildir. Buna göre Petobrogen, Yalvaç-Bahtiyar köyüne yerleşir ve şehrin adı İbn Hordazbih’te Mâs-i Kumâs [Melis Kumis] okunmuştur (İbn Hordazbih, 2008: 97).
Şayet ölçü 9 mil olsaydı, Petobrogen, Kötürnek köyüne [el-Alemeyn: Hısnu’l-Meclis] yerleşmiş olurdu. Ben bu bölümde, önce Remsi’nin çeviri ve yorum metini alacağım, sonra da kendi fikrimi söyleyecek ve olayı okuyucunun dikkatlerine sunacağım:
“Bu yol birçok cihetten, Anadolu’nun son devre ait yollarının en ilgincidir. Büyük bir ihtimamla muhafaza edilirdi; üzerindeki merhale ve menzillerin Constantine zamanına ait olanları bugüne kadar gelmiştir. 6. asırda publica regii cursus via’dan bahsedilirdi (Remsi, 1960: 266-267). Aziz Theodori'nin tercüme-i hâlinde Ankyra'da Petris isminde bir kadın manastırından bahsedilmektedir. Maximian zamanında, Agrippino'nun nezareti altında, aziz Plato, Ankyra surları haricinde idam edilmişti. Aziz Theodori'nin “lztırapları”nda şehrin yanında, olduğundan bahsedilen göl, ihtimal ki Jerusalem itinerindeki Cenaxis palus’tur [bataklık: Palidem] (Remsi, 1960: 267).
“Aya Theodori, Kudüs ziyaretinden avdet ederken Galatia hududuna girdikten sonra, Druina isminde bir manastırda duraklamıştı. Az zaman içinde misafirin kim olduğu anlaşılmış, bazı hastaları iyi etmişti. Buradan sonra civardaki Aya Stephen manastırını takdise gitmişti. Bu ziyareti haber alınca Kinna piskoposu Amianos, kendisini Kinnaya davet etti. Kinna'dan sonra Druina'ya avdet ederek Anastasiopolis'e doğru, yoluna devam etti.
Aya Theodori'nin hayatında, Sykeon'la Anastasiopolis civarındaki birçok yerden bahsedilmektedir. Mesela Durgaria, Euchraes yahut Eucraa, Reaca, Tzidrama. Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Euarzio belki de Euchraes'in aynı idi. Buna yahut Bunas ve Hynia’dan da bahsedilmektedir. Pidrum, [Bizanslıların sık sık yaptıkları bir yanlışlıkla Heliopolis diye yazılan] Juliopolis'in arazisi dâhilindeki şehirlerin biri idi; bunun yanında da, bir Archangel kilisesi bulunan Ambrena isminde bir yer vardı. Buzaea, Galatia hududu dışında, Gordiana havalisinde, Gratianopolis arazisi içinde idi. Trapezus, Sykeon'dan 10 mildi. Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Area, putperestlik zamanında mukaddes sayılan ve Diana tarafından himaye edilen bir yerdi. Alectoriada, Sykeon'un yanında idi. Araunia, Sykeon'dan beş mil mesafede, Civitas Sebasta'ya giden yolun üstünde idi. Bunun ya Ankyra ya Constantinople olmak ihtimali vardır. Araunia'da Antreas isminde bir başpiskopos oturuyordu. Scudra, Sangarius'un yanında, Sykeon’dan uzak olmayan bir mevkide idi. Xeroniaca, Sykeon'un yanında bir vadide idi. Oppidum Sandi, Sykeon'dan bir günlük yoldu. Oppidum Permetania'e de biraz daha ilerde fakat yine Galatia dâhilinde bulunuyordu. Permetania ile Permetaia'nın aynı şey olduğu ve Aeantium'un Permetania'nın yanında bulunduğu anlaşılmaktadır. Üstünde bir Aya Theodor manastırı bulunan Brianea tepesi de Sykeon’dan 8 mil mesafedeydi. Konchas isminde küçük bir kasaba ile Enistratus isminde bir köy de Sykeon'un civarında idi. Bir Aya Euenicus kilisesinin bulunduğu Mazamea yahut Mazamania'nın da yukarı Siberis üstünde, “Mnizos arazisi dâhilinde” oluşuna bakılırsa Siberis nehrinin büyük bir havaliyi sulaması icabeder. Potamia Galenirum, Apocomensis Vicus, Mons Draconis’in, nerede olduklarını gösterecek hiçbir işaret yoktur. Psilis, Bithiniya'da, Artanes nehrinin batısında bir nehirdi. Oppidum Eantium ile Oppidum Silindiconense'nin Galatiya'da [Lykaonia] olmaları muhtemeldir. “İn Caria fluvius Copes” [Caria'da Kopas nehri], yanlış bir ibare olması muhtemeldir: Scopas yahut Scopius Nehri, Juliopolis'den geçerek Sangarius'a dökülürdü. Sykeon'dan 15 mil olarak gösterilen Iopolis'in Juliopolis olduğu aşikârdır”
Sykeon'lu Aya Theodori'nin [öl.613] hayatı, Galatia’nın kuzey - batı kısmının altıncı asır sonundaki ahvalini tasvir ettiği için çok mühimdir. Topoğrafyaya ait bütün tafsilatın sadakat gösterildiğine emin olabiliriz. Çünkü daha başka menbalardan bildiğimiz bir takım yerlerin, burada bazen yanlış isimlerle verildikleri halde, pek doğru olarak tarif edildiklerini görüyoruz. Mesela? - Mnizos, Petobriga [Peton], Anastasiopolis, Juliopolis ve Siberis'le Scopas Nehirleri gibi. Başka vesikalarla mukayese edemeyeceğimiz birçok topografya tafsilâtını da, bilhassa civar havali hakkında olanları, emniyetle kabul edebiliriz; lâkin uzak memleketler hakkındaki coğrafi malumatı oldukça kusurludur. Mesela Amorion'la Sozopolis arasındaki mesafe hakkında hiçbir fikri yoktur, fakat Sozopolis'den Sykeon'a giden yolun Amorion, Germa ve Tantaendia köprüsünden geçtiğini biliyordu.
Kinna'ya ait bir başka imayı yine Aziz Theodori'nin hayatında buluruz. Theodori, Timotheos'dan sonra Anastasiopolis piskoposu tayin edilmişti ve Ankyra piskoposunun emriyle Kinara piskoposu tarafından takdis ·edilmişti. Latince tercümesindeki Cinara şeklinin yanlış olduğunda şüphe yoktur ve bahsi geçen piskopos Ankyra'ya tabi olduğu için bunun Kinna olduğunda şüphe yoktur. Bundan Kinna'nın Anastasiopolis'den uzak olmadığı, hatta belki de komşu bir piskoposluk olduğu anlaşılıyor. Hasta piskoposu şifa bulmak için bir sedye ile Theodori'ye getirilen Kadosia şehri, Galatia' da değil, Bithyniada idi. İlk listelerde “Galos yahut Kadosia” kaydına tesadüf ederiz. 680’de aktedilen mecliste de “Galos yahut Kadosia” Piskoposu George hazır bulunmuştu. Daha sonraki listelerde kayıtlar daima “Galos yahut Lophoi” şeklindedir (Remsi, 1960: 270-272).
YORUM: Peutinger, Antonin ve Kudüs cetvellerindeki yolu Remsi, hatalı olarak mevcut Ankara’dan geçirmiştir. Yol, İznik, Eskişehir, Afyon, Şuhut, Oynan [Eumeneia], Bozdurmuşbeli, Juliopolis, Khelidon ırmağı, Kemer Boğazı [Sykeon, Siberis nehri, Kilikya sınırı], Köke köyü [Lagania], Kötürnek, Peton [Bahtiyar], Migaza [Fele Pınarı], Eflâtun Pınarı, Beyşehir, Ankara [Suğla Gölü, Cenaxis Palus], Karaman, Ereğli, Çifte Hanlar, Pozantı ve Tarsus şeklindedir. Suğla, kışın göl olup, bahar ve yaz aylarında suları toprağa batar ve gölden çıkan arazilerde ziraat yapılırdı. Suğla, soğulma, suyun toprağa girip kaybolmasıdır [bk. DLT]. Palidem [palus] kelimesinin karşılığı, “soğulma” olabilir.
Yukarıda zikredilen Galatia hududu, Suğla Gölü’nün ayağı Çarşamba çayı olmalıdır.
Druina ismindeki manastır, Beyşehir civarında olmalıdır.
Aya Stephen manastırı, Kıstıvan [Stephan] Adası (Erdoğru, 2006: 73) olup, bu isim bize rehber olmuştur.
Kinna, Kinara’dan farklıdır ve yukardaki anlatıma göre Beyşehir civarında olmak mecburiyetindedir.
Anastasiopolis [Lagania], Beyşehir [Druina] kabulüne göre 72, Kıstıvan kabulüne göre 60 mil daha batıdadır.
Tzidrama, Tzidrama= Sidara kabulüne göre, Atabey-Bayat Selefko-Sidara olabilir [bk. Har.2-3].
Pidrum, Eğirdir-Bedre [Beydere] olmalı. Remsi, Heliopolis=Juliopolis derken kanaatimce yanılıyor. Heliopolis Kemer Boğazı’nın farklı bir adı olmalıdır. Juliopolis ise 12-13 mil daha kuzeydedir. Bedre’de Meryem Ana memesi diye kutsadıkları bir mağara vardır. Muhtemelen Ambrena ismindeki yer ve Archangel kilisesi o civardadır.
Sykeon'dan 8 mil mesafedeki Area, muhtemelen Aera olup, Alexiad’da zikredilir (Anna, 1996: 481). Bu yer [Aera veya Area] Asar Tepe civarı olmalıdır. Civitas Sebasta, büyük ihtimal Yalvaç [Antioch] olup, Yalvaç yolu üzerinde Sykeon’a beş mil [7,5 km] uzaktaki Araunia, Yenice-Koru Tepe eteğindeki eski yerleşim olmalıdır.
Sykeon’dan uzak olmayan Scudra, Sangarius [Siberis] kıyısındadır. Siberis, Sangarius’un bir sıfatı olabilir.
Sykeon’dan 8 mil uzakta ve üstünde bir Aya Theodor manastırı bulunan Brianea tepesi muhtemelen Alcıbar mevkii [eski Abdülcebbar köyü] üstündeki Asar Tepe’dir [bk. Har.2-3-4].
Apocomensis Vicus, Khelidon [Kırlangıç] veya Papa çayı kıyısındaki “ad Vicum” olabilir.
Mons Draconis [Ejderha Dağı], önem sırasıyla Barla, Çirişli, Sultan veya Anamas dağlarından biri olmalıdır.
Galatiya'da [Lykaonia] olması muhtemel denilen Oppidum Silindiconense, Şarkîkaraağaç-Silindi olmalıdır.
İn Caria fluvius Copes [Caria'da Kopas nehri], muhtemelen Kapros ve Lapras-Canik (Kinnam, 2001: 6; Remsi, 1960: 145; Deguignes, 1976: 1111) kaydedilen Yalvaç çayı [Orgas: Galos] veya iki göl arasındaki ırmaktır. Çünkü Barla ile Gelendost arasında ikinci bir Caria ve Lydia olup, Yalvaç çayının kuzeyi Lydia, güneyi ise Caria’dır.
Sykeon'dan 15 mil olarak gösterilen Iopois’ten [Ioannoupolis?] geçerek Sangarius'a [Siberis] dökülen Scopas [Scopius] Nehri, muhtemelen Popa [Khelidon] çayı olup, İopolis [?] ile Juliopolis farklı şehirler olmalıdır.
Sykeon ile Amorion arası 24 mil olup, Aya Theodori, Amorion’a uzak değildi. Tantaendia köprüsü Sykeon’da, Germa ise Sykeon’un 3-4 mil şarkındaydı. Amorion ile Sozopolis, Uluborlu idi ve elbette ikisi arasında bir mesafe olamazdı. Burada yanılan Aya Theodori’yi anlatan eser değil, Remsi idi.
Cinara yazımı doğru olup, Cinara [Kinara] ile Kinna farklıdır. Cinara, bugün bile Yalvaç-Tokmacık köyünde Çinare olarak anılmaktadır. Çinare ile Anastasiopolis arası 4-5 mil ancak gelir.
Myrika, Germa Sangarius'un [Siberis] 3-4 mil şarkı, Eudokias ise ırmağın garbı ve ırmak yanında olmalıdır.
Bizans’ın yer adlarını sık sık değiştirdiği gördükten sonra Kadosia şehrinin, hem Galatia, hem de Bithynia’da olabileceğine hükmedebiliriz. Zira Kadosia, Lagania’nın beş mil doğu güneyindeki Güdül [Kodasia] Öreni olmalıdır. Bir Roma öreni olan Güdül, Yalvaç çayı Antios ile Orgas’ın birleşmesinden hâsıl olan Galos çayının sağ sahilindedir. Güdül, Kötürnek arazisi ve Bağlı ile Kötürnek köyleri arası, Isparta-Konya yolunun 600 m kuzeyindedir [bk.Har.5].
Makalede görüldüğü gibi Pessinus yanındaki Galos çayı Kötürnek köyünden geçerek Eğirdir Gölü’ne dökülen çaydır. Büyük ihtimal “Göktaşı’nın” bulunduğu Pessinus, Kötürnek köyüdür. Peutinger’e göre ikinci bir Pessinus, Ballıhisar değil, Amorion diye kazılan Emirdağ-Hisarköy olabilir. Yakınında Sangarios’un kaynakları bulunan Sangia köyü [Yenice-Sarnıçalanı], Kötürnek köyüne 150 stadia [26.7 km], Sangarios’un kaynaklarına 1,5-2.0 km kadardır. Strabon, farkında olmadan Kemer Boğazı’ndaki Sangarios ve Sakarya olmak üzere iki Sangarios’tan bahseder.
Syke ve Sykeon Anlamı
“Syke, 787 meclisinde piskoposluk olarak mukayyettir. Bunun, resmi listelerde, resmi Roma-Yunan isimleri altında kaydedilen şehirlerden birinin yerli adı olması lâzım gelir. Theophanes, İsauria kalelerinden biri olup bir limanı bulunduğundan, Tarsus'a açılan gayet güç bir geçidi olduğundan bahseder” (Remsi, 1960: 424). Leake ve Remsi Theofanes’i yanlış yorumluyorlar. Zira bir ara Kemer Boğazı, İsauria’da gösterilmiş olmalıdır. Tarsus’a açılan güç geçit, Anayol’un Yenice Derbendi [Tzybritzi Kleisoura: Taurokomos] kısmıdır. Söz konusu liman, Siberis, yâni Sangarios Nehri üzerindeki bir limandır. Eski Eğirdir Gölü’ne deniz denilmektedir. Hellen dilinde Syke “incir”, Sykea ve Sykeon ise “İncirlik” demektir (Umar, 1993: 754). Umar, bu iddiasında galiba haklı. Zira Kemer Boğazı’nın batı yakasında hâlâ 30-40 kadar hüdâyi nâbit incir ağacı var. 1970 yılından beri Bülbül mevkiinde yaşayan Adnan Demir, bu gün [12 Mayıs 2020 Pazar] bana, Boğaz’daki incir ağaçlarının resmini gönderdi ve 50 yıldır incir ağaçları burada var dedi. İncir ağaçları, kuşların dışkısından çıkan tohumlarla her geçen yıl biraz daha çoğalmaktalarmış [bk. R.1-2].
Sonuç
Aya Theodori, Cerdenus, St. Theophanes vs. gibi bölge tarihini yazan Piskoposlar, Kemer Boğazı bölgesinde yetiştikleri için bölge hakkında verdikleri bilgiler doğrudur. Aya Theodori’nin doğum yeri olan Sykeon köyü, Kemer Boğazı’nda ve iki göl arasındaki ırmağın sağ kıyısındadır. Böylece bir tarih problemini daha çözmüş bulunuyoruz.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Akyol, Hasan (2023): “Sykeonlu Theodoros’un Hayat Hikâyesi Işığında Bizans’ın Anadolu Kırsalında Dinî Hayat (VI-VII. Yüzyıl)”, Karadeniz Araştırmaları. XX/80, s.1028-1043.
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Deguignes, Josef (1976): Büyük Türk Tarihi, Cilt 4, Çev. Alpay, S.-Komisyon, Türk Kültür Yay.-İstanbul.
Erdoğru, M. Akif (2006): Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı, IQ Yayıncılık-İstanbul.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çeviri: Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
Remsi [Remsi, W. M.] (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2024): “İkinci Konya ve İkinci Ankara [Genişletilmiş]”, DikGazete, erişim: 08.05.2024.
https://www.dikgazete.com/yazi/ikinci-konya-ve-ikinci-ankara-genisletilmis-6811.html
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Wikipedia, the free encyclopedia (erişim: 10 Mayıs 2024): Theodore of Sykeon.
Har.1: Pîrî Reis [1470?-1553] Haritası: Eğirdir Gölü ve Göle kuzeyden dökülen ırmak [Siberis, Sangarios, Menderes vs.].
R.1. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii bir incir ağacı [12.05.2024].
R.2. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii bir incir ağacı [12.05.2024].
R.3. Kemer Boğazı, Bülbül Mevkii, incir ağacı, Yenice Sivrisi [12.05.2024].
Har.2: Coğrafî Değişim ve Tarihî Yollar: Kıral Yolu [via regia], Bizans Askerî Yolları, Juliopolis, Sykeon, Lagania, Kinara, Brianea.
Har.3: Coğrafî Değişim, Anayol [via regia], Bizans Askerî Yolları ve Juliopolis, Sykeon, Lagania, Efes ve Brianea.
Har.4: Değişimden sonraki Eğirdir Gölü, Sykeon, Juliopolis, Lagania, Efes, Brianea, Kinara [Çinare: Tokmacık].
Har.5: Bağlı, Kötürnek [Pessinus], Lagania [Anastasiopolis], Kodasia [Galos] ve Galos [Orgas, Antios] çayı.
Facebook Beğen
Twitter Takip Et
Instagram Takip Et
WhatsApp Mesaj Gönder
Threads Takip Et
Youtube Abone Ol
E-Posta Gönder