Uc’un Tarihî Coğrafya sırları
Uc’un Tarihî Coğrafya sırları
UC’UN TARİHÎ COĞRAFYA SIRLARI
Öz
Bu makalemin amacı, 60 yıllık müktesebatı saymazsak, yaklaşık 20 yıldır, tarih ve bilhassa tarihî coğrafya alanında yaptığım çalışmalarımda elde ettiğim bilgileri kısa ve öz olarak paylaşmaktır. 16. Asrın sonlarıyla 17. Asrın başlarında Anadolu’da ve bilhassa Göller Bölgesi denilen Uc’da coğrafya değişmiştir. Dünya tarihini dahi ilgilendiren bu değişim fark edilemediği için “yanlış bir tarihî coğrafya üzerinde, yanlış bir tarih anlayışı” bina edilmiştir.
Açar Kelimeler: Coğrafî Değişim, Uc, Göller Bölgesi, Eğirdir Gölü, Beyşehir Gölü, Tarih, Yanlış Tarih Anlayışı
Giriş
Bir mühendis olarak tarihî coğrafya çalışmalarım 1995 yılında başladı. 1968 yılında İTÜ’yü bitirir bitirmez TC Karayolları Teşkilâtı 13. Bölgede çalışmaya başladım. Bu sırada Antalya, Burdur, Afyon, Konya ve Isparta illerini ve yollarını görme fırsatım oldu. 1974-1994 yılları arasında Isparta’da serbest çalıştım ve siyasetle de ilgilendim. Bu sırada da Isparta’nın hemen hemen bütün köylerini ve komşu illeri tekrar, tekrar görme ve tanıma fırsatım oldu.
Ortaokulu Gelendost ve Senirkent, Liseyi Afyon’da okudum. Köyüme ilk transistörlü radyo 1960’lı yıllarda, elektrik ise 1970’de geldi. Yolların yapılması ve radyo ile her şeyin değişmeye başladığını gördüm. Avrupa’ya işçi göçü ve televizyon bu değişimi hızlandırdı. Bin yıldır konuştuğumuz kelimeler, giyim kuşam ve âdetler değişmeye başladı. Annem, 1980’li yıllarda üçetek yerine, fistan giymeye başladı. Başındaki fesini, 2012’de ölünceye kadar çıkarmadı. Fes, köylü kadınlar için bir zorunluluktu. Zira, altın çekisi, fes olmadan başa takılamaz. Fesin üzerine de beyaz bir örtü veya yazma örterdi. “Bir at biñ yıl eşmez” ve “Güzellik ondur; dokuzu dondur” anamdan, “Bilenden al yapana ver” ve “Âlem unutmuş, kalem unutmamış” babamdan yadigâr ve kültürümüze ait belki bin yıllık deyimlerdi.
Köyümün 850 yıllık Kötürnek adı, 1955’te Çataklı, 1956’da da Madenli yapıldı. Babamın Örkenez köyünün esas adı Urganas demesi, Strabon’un anlattığı Orgas çayını bulmama yardımcı olmuştu. Şimdiki adı Bağkonak. Tarihî köylerin adları hep değiştirildi. Türkçe Manarga Dedeçam, Gele-germi Kozluçay, Zengiler Muratbağı, Ağab Koruyaka, İlbengi Bağlarbaşı, Şarkîkaraağaç’ın Hititlerden kalma Ŏras [Aura] köyünün adı Başdeğirmen yapıldı.
Bunun gibi her şey değişti ve değişiyor; birçok tarihî yol, yeñi yapılan yollar altında kaldı ve tarihin izleri silindi. Bu gibi endişelerle köyümün yer adlarını, kelime, deyim ve gelenekleri yazarak gelecek kuşaklara aktarmak niyetiyle yola çıktım. Bu niyette, rahmetli babamın anlattığı hikâyelerin büyük payı olmalıdır.
Çıktığım yolun, yolu izi silinmiş büyük bir ormandan geçtiğini bilmiyordum. Önüme bazen büyük engeller ve yarlar çıktı. Tekrar geri gelip, başka yollar aradım. Vaktimin büyük bir kısmı yeni yollar aramakla geçti. Bunun gibi başlangıçta bazı hatalarım oldu. Daha sonraki yazılarımda bunları düzeltmeye çalıştım.
Makalelerimin bunlar göz önüne alınarak okunmasını isterim. Çalışmalarımda doğruyu erken bulabilmek için tarihçiyle tartışmak istedim, ama maalesef kimse tenezzül etmedi. Hâlbuki çok iyi biliyorum ki, coğrafî değişimden bîhaber akademisyen, ilk düğmeyi yanlış ilikleyen kişi misali yanlış yapmaktan kurtulamıyor; olayı fark edenler de konforlarını bozmak istemiyorlardı. Sonunda yalnız çıktığım bu yolcuğa, yalnız devam etmek mecburiyetinde kaldım. Bu arada samimi eleştirilerini ve yardımlarını benden esirgemeyen, Prof. Mustafa Kahramanyol, Prof. Kâzım Y. Kopraman, Prof. Fatih Erkoçoğlu, genç tarihçi M. E. Özçelik, haritalarımı yapan Medeni Altın ve bana katlanan sevgili eşime çok teşekkür ediyorum.
Tarihî Coğrafya, Tarih ve Tarih Anlayışına Yaptığım Mütevazı Katkılar
01. Köyümün yer adlarını yazarken 2008’de, “1530 tarih, 438 Nu. MVAD I. TD’de, Hamid ili, Afşar kz., “Yeñice-köyü köprüsü” yazan bir kayda rastladım. Afşarlı Mehmet Kara, köprünün Kemer Boğazı’nda ve göl altında kaldığı rivayet etti. Köprü yol demekti; tarihî yol, Kemer Boğazı’ndan geçmiş olmalıydı; Prof. Osman Turan’ın Hoyran ovasında dediği Miryokefalon harbi, bu yol üzerinde yapılmış olabilirdi dedim ve bu düşüncemde haklı çıktım. Sonra, “1501 tarih, 0994 Nu. TTD, s.92-93, Afşar kz., Maziye [Marsia] k., Firigos Boğazı’nda gemi hâsılından 500 [akçe]” ve “Afşar kazasında Yenice Derbendi, 1568 tarih, TT51, s.324b-326a” [Karaca, Behset] gibi iki arşiv belgesindeki Firigos Boğazı’nın Kemer Boğazı; Yenice Derbendi’nin de Tzybritze Kleisoura ve Taurokomos olduğunu gördüm.
02. Eğirdir Gölü için Kâtip Çelebi’nin 3x4,5 fersah ile Arundell’in 4x5 ligue ölçülerine göre, eski Eğirdir Gölü’nün 20 km, Hoyran Gölü’nün 11 km ve iki göl arasında 14-15 km bir ova ve bu ovada bir ırmak bulunduğunu gördüm. Pîrî Reis [öl.1553] haritası bizi doğrulamasına rağmen tarihçinin, hâlâ, olaya bigâne kalması anlaşılır gibi değil.
03. Yaklaşık 500 sene önce Eğirdir Gölü, Hoyran ve Eğirdir olmak üzere iki parçaydı. İki göl arasında suları Hoyran’dan Eğirdir’e [kuzeyden güneye] doğru akan Skamandros, Menderes, Halys, Sangarios, el-Battal ve daha birçok adı bulunan suyu bol ve derin bir ırmak vardı. Bu ırmağa Marsyas ve Orgas adlarında iki ırmak karışıyordu. Aisepos, Bigadiç vs. gibi adları bulunan Marsyas, adını kaynağına yakın Marsia [Maziye] köyünden, Orgas ise adını kaynağına yakın Yalvaç-Örkenez [Organas] köyünden alıyordu. Eğirdir Gölü’nün rakımı 1530’lar 910 iken, 1600’ler- 913; 1944- 924 [?]; 2011- 917,60; 2015- 918.00; 2019- 916,74; 2023- 915,22 m. Bilinen en yüksek kot 2003- 921,89; en düşük 1974- 915,54. Şimdi 14 Kas. 2024- 913,90 m. Göl, 2003’ten beri sekiz m düştü. Dikmen Sivrisi önünde derinlik 40 cm’ye düşmüş olup, Dikmen’den Yenice-köyü Kemer Mahallesine yürünerek geçilir oldu.
04. Efes ve Sardes’i, İran-Susa [Persopolis] kenti ve Basra Körfezi’ne bağlayan Kıral Yolu [Anayol], bu ırmağı Kemer Boğazı’nda bir köprüden geçiyordu. Bu ırmak üzerinde Pontogefyra, Zompos, Helena köprüsü, Lopadion köprüsü, Pithekas yanındaki köprü, Kibotos ve Yeñice-köyü köprüsü vs. gibi birçok adı bulunan bir köprü vardı.
05. Bu ırmak uzun süre Doğu ile Batı; Asya ile Avrupa; Suriye ile Yunanistan; Arzava ile Ahhiyava; Truvalılar ile Akhalar; Müslümanlar ile Hıristiyanlar; Türkler ile Bizans arasında sınır oldu. Yâni bu ırmağın ve gölün batısına Yunanistan; Eğirdir Gölü’ne Deniz, Yunan Denizi, Ege [Aigai] Denizi; Yunanistan’da denilen Nikopolis’in Senirkent-Uluğbey [İlegüp: İznik], Yunanistan’da denilen Söğüt’ün [Σογούτη: Salice] Senirkent-İlegüp yanında; Yunanistan’da denilen Filippi’nin [Philippoi] Senirkent-Kayaağzı yanında olduğunu bilmeyenler, tarihi alt üst etmişlerdi.
06. Kemer Boğazı’nın Hellespontus, Firikya Hellespontia, Mukaddes Nehir Geçidi, Kelene ve Helene Boğazı, Kuwa-ila [Güzel veya Kutsal Boğaz], Firigos Boğazı, el-Battal, Zompos ve Libotanion Boğazı gibi adları var.
07. Yenice Sivrisi’nin Kelene Hisarı, Tzybritze, Sybrize, Sivrice, Cybrilcymani, Sivri’l-Semmâni, Yağcı Sivrisi, Pion Tepesi, Ginglarion [Şato Cingulaire] ve Bêth-Thomâ {Yun. Didymai [iki tepe kalesi]} gibi adları var.
08. Yeñice Derbendi’nin Taurokomos [Toros Geçidi], Tzybritze Kleisoura [Sivrisi/Sivrice Derbendi] adları var.
09. İlk kez Kıral Yolu [Anayol] ile Bizans Askerî yolunu araziye yerleştirdim: Anayol, Alaşehir, Denizli, Dinar, Uluborlu önü, Kemer Boğazı, Beyşehir, Akkise, Dinek, Karaman, Ereğli, Pozantı, Tarsus, Susa yoluydu. Coğrafyacı İbn Hordazbih [820?- 912] ile el-İdrîsî [1100- 1166], Tarsus- Ammûriye [Uluborlu] arasındaki Anayol ile Uluborlu- Halîc [Taşköprü] ve Uluborlu-Bozdurmuşbeli, Arızlı [Kedrea/Gereme]-Akşehir-Yunuslar, Hatunsaray ve Dinek [Apa] yollarını mil, mil verirler. El-İdrîsî, Uluborlu- İznik arasını konak, konak verir. Uluborlu-Eskişehir arası beş, Eskişehir-İznik arası üç konak idi. Remsi [Ramsay], Eskişehir-İznik arası için 3,5 konak da olabilir der. İbn Hordazbih, Çay’dan [Denus] Eskişehir ile Afyonkarahisar, Kütahya ve Çanakkale tarafına [Abidus’a] yollar var der.
10. Kemer Boğazı’nda Anayol’dan ayrılan Bizans Askerî yolu, Bozdurmuşbeli, Oynağan [Eumeneia], Şuhut, Afyonkarahisar, Seyitgazi, Eskişehir, İnegöl [Malagina], İznik Gölü batı ucu ve Yalova-Taşköprü [Kibotos] yolu idi.
11. Bir Askerî yol da, Ereğli, Niğde, Kayseri yanı, Pınarbaşı, Sivas, Gümüşhane ve Erzurum yolu idi.
12. Kayseri-Pınarbaşı’ndan sonra bir yol da, Malatya yoluyla Halep ve diğer kentlere devam ederdi.
13. Dardanus, tanrılarının emriyle atasının efendisi ve astroloğu Apollinus, yeğeni Candanzia ve halkının büyük bir kısmıyla birlik Fiesole'den ayrıldı; Asya bölgelerine, ilk sâkini Yafes'in soyundan olan Friga'nın adından gelen Frigya [Frigia] diye adlandırılan eyalete geldi. Dardanus, Apollinus'un tavsiyesi ile Yunan denizi kıyılarında, yaratılıştan [MÖ 5509], 3200 yıl sonra [MÖ 2309] bir şehir inşa etti ve Dardania adını verdi. Dardanus ve oğulları yaşadığı sürece Dardania olarak anıldı [Villani’s Chronicle, 1.Kitap, s.7. Buradaki Yafes için S. Şükrü Sam der].
14. Sam oğullarından Lidyon, MÖ 2200, Eski Irak’tan gelip, Eğirdir civarına yerleşiyor. Lid kavmi, Zariüs-Kariüs adlı putlara kurban kesiyor. Eğirdir civarındaki Lidya ve Karia adları bununla ilgili olmalıdır [bk. S. Şükrü, 2013].
15. Mısır Muhacirlerinin reisi Tanta’lı Şirkup, MÖ 1556, Atina [Küçük Atina: Yalvaç-Masır?] şehrini bina eder.
16. Merkezi Apasa [Efes], Arzava olan Arzava devletleri, Uluborlu ovası dâhil, Kemer Boğazı ile Şarkîkaraağaç arası idi. Ahhiyava ise Eğirdir dâhil, Eski Eğirdir Gölü’nün [Deniz] batısı idi. Biri Eğirdir-Kovada arası, biri de Gölhisar yanı olmak üzere iki Kibyra olmalıydı. Cicero’nun mahkeme kurduğu ve panter yakalattığı Kibyra, Eğirdir yakınında bulunan Kibyra idi. Deniz kavimleri ve Deniz teması, Eğirdir çevresiydi. Dreskene [Yuvalı], Kibyra, Kremna, Ağlasun [Sagalassos: Şekeleş], Isparta [?] ve gölün kuzey-doğu sahilindeki Lukkalar [Lykia], hepsi, Deniz kavimleriydi.
17. Lidyon’dan Küçük Firikya meliki Pelops b. Tantalos, MÖ 1200, Eğirdir’de evlâdını boğazlar. Eğirdir Gölü, ırmak, ırmak kıyısı ve Myria [İzmir] yanındaki kentin Tantalos adları, Kemer Boğazı’ndaki köprünün Tantaendia adı ve Marsyas kıyısındaki Pelopeia adı [Semiramis, Thyateira, Arkadiopolis], bu Tantalos ve bu Pelops’la ilgilidir.
18. Truva harbi, MÖ [1200-1184]’ler Eski Eğirdir Gölü [Deniz] ile Kemer Boğazı arası topraklarda yapıldı. Bu yer, Homeros’un dediği gibi Kilikya’ya komşudur. Yeni Truva [Neutrouja] ve Eski Thralleis [Gregoras], Barla idi.
19. MÖ 585 yılındaki Pers-Lidya savaşı, Yozgat’ta değil, 38. Paralelde ve Karaman civarında yapılmıştır.
20. MÖ 547 Karun, Anayol’u [Kıral Yolu] takiple Kemer Boğazı’ndaki Halys’i geçmiş, Çarşamba çayı ile Karaman arasında, belki de Seydişehir civarında Büyük Kyrus ile savaşmış ve Sardes’te esir düşmüştür.
21. Amorionlu ve Trakyalı olan Masalcı Ezop, MÖ. 6.yy, Aisepos [Marsyas-Yenice-köy] civarından olmalıdır.
22. Kserkses MÖ 480 orduyu, Karaman civarında toplamış, Çarşamba çayını [Halys] geçerek Firikya’ya girmiş ve Firikya’da yürüyerek Kemer Boğazı’na [Kelene] gelmiş; Kıral Yolu üzerinden Sardes’e yürümüştür.
23. Firikya vâlisi Oğul Kyros’un sarayı, eteklerinden Menderes’in kaynadığı 985 rakımlı Asarbaşı tepedeydi.
24. Firik şehri Kelene [Kelainai], Marsyas suyu boyunca Kemer Boğazı ile Yenice Sivrisi arasına yayılmıştı.
25. Oğul Kyros, MÖ 401, Denizli, Dinar, Uluborlu yoluyla Kelene’ye [Kemer Boğazı] geldi. Burada bir ay kaldı. Oradan Bozdurmuşbeli üzeri Peltai’ye [Anayurt: Alayunt] geldi. Devamla Afyon üzerinden Kütahya yönüne gitti ve oradan dönerek Çay, Akşehir, Ilgın, Konya, Dinek [Apa], Karaman, Ereğli ve Pozantı yoluyla Tarsus’a gitti.
26. İskender, Ağlasun’dan sonra Dinar, Uluborlu, Kemer Boğazı, Kelene Hisarı [Yenice Sivrisi], Şarkîkaraağaç yoluyla Beyşehir, oradan kuzeye dönerek Derbent, Kaballum [Gevele], Ilgın ve Çeltik üzerinden Gordion’a gitti. Oradan döndü; Ilgın, Konya, Ereğli, Pozantı ve Tarsus’a gitti [yıl MÖ 333]. Konsül Manlius Vulso, MÖ 189’da aynı yoldan Gordion’a geldi ve gittiği yoldan dönerek, Kemer Boğazı yanındaki Apameia’ya [Barla-Boyalı önü] geldi.
27. İran taraftarı Lampsakos halkı, İskender, Uluborlu’ya geldiğinde, tarihçi Anaksimenes’i aracı gönderdiler.
28. İpsos savaşı, MÖ 301, Anayol üzeri ve Köke köyü İp Kuyusu yanında vukû buldu. İpsos, Firikya Salutaris’te piskoposluk merkezi [Sevin, 2001: 208] kaydı, bunun diğer bir delili olup, Gelendost-Köke, Firikya Salutaris’tedir.
29. Kıral VI. Mithridates, MÖ 88, Ankara’dan itibaren İskender’in gidiş yolunu, tersine yürüyerek Apameia, Efes [Apasa: Gelendost-Ayapa Höyük], Eğirdir [Laodikya] ve Sart’a geldi. Roma’ya yenildi. Kemer Boğazı’nda Dardanos antlaşması yapıldı. Bu harpler sonunda Ispartalı Spartaküs esir düştü ve gladyatör olarak Roma’ya götürüldü.
30. Ünlü Cicero, MÖ 51, Eğirdir’e [Laodikya] geldi; üç gün kaldı. Sonra Apameia [Barla- Boyalı önü], Synnada [Şuhut-Mahmutköy], Akşehir, Konya, Kybistra [Kyzistra] ve Adana’ya gitti; tekrar Eğirdir’e geldi; 82 gün daha kaldı.
31. Filippi harbi, MÖ 42, Kemer Boğazı garbı, yâni Yunanistan-Philippoi kenti garbı, Pankeleia’de yapıldı.
32. St. Pavlos ve Barnabas, MS 46, Side, Aspendos ve Perge’yi ziyaretten sonra, muhtemelen Bizans Askerî yoluyla İbradı, Beyşehir, Şarkîkaraağaç, Gelendost-Efes’e [Apasa] gelirler. Oradan Eğirdir [Laodikya], Barla [Sart], Apameia [İzmir], Thyatera [Arkadiopolis: Kemer Boğazı şarkı], Gaziri Ad. [Bergama] ve Yalvaç’a [Alaşehir] geldiler.
33. Filozof Epiktetos [MS 55-135], Firikya Epiktetos bölgesi; Kemer Boğazı’ndaki Hiera veya Hierakoryfitis [Eğirdir] doğumluydu. Öldüğü Yunanistan’daki Nikopolis ise, Senirkent-Uluğbey, yâni Küçük İznik’ti.
34. Lampsakos’lu [Kampsada] St. Trifon, 250, Asia vâlisince Nikopolis’de öldürüldü; Lampsakos’ta gömüldü.
35. Efesli yedi genç [Yedi Uyurlar], 250, Gelendost-Yaka-Karain’de saklandılar. 300 [309] yıl sonra uyandılar.
36. İmparator Valens, 366’da Procopius’u, Kemer Boğazı’nın 6 km şarkı, Thyateira [Arkadiopolis] ve Seyitgazi [Nacoleia] harplerinde yendi. Valens 378’de Salice [İlegüp-Söğüt] ve Marcianopolis’te [Köke] Gotlar’a yenik düştü. Bu sırada Hunlar [Oğuz], Gotlar’la birlik Eğirdir Gölü yanındalar. Eğirdir’in Oğuz Gölü adı, bu Oğuzlar’a dayanır.
37. İmruü’l-Kays, 547, İstanbul dönüşü, Kemer Boğazı şarkı, Asib [Aisepos, Marsyas] ırmağı kıyısında öldü.
38. Jüstinian, 565, Kemer Boğazı’nda Sangarios üzerine Pontogefira [Boğaz Köprüsü] adlı bir köprü yaptırdı.
39. Sykeon’lu Aya Thedori, St. Theofanes, Thrakesios Skylitzes, Cedrenus [Cedrea’lı: Şuhut-Arızlı] gibi birçok Piskopos, Kemer Boğazı [Hellespontus] yöresinde yaşadı. Zira Mukaddes Firikya ve Galatia [Salutaris] bu bölgedir.
40. İmparator Heraklius [610-641], şark seferlerinde, diğer imparatorlar gibi hep, Kemer Boğazı’ndan geçti.
41. Uluborlu’dan Medine’ye gelen Selmân-ı Pâk, Hendek harbine katıldı ve hendek işini teklif etti [627].
42. Halife Muaviye, 646’da Anayol’u takiple Kemer Boğazı ve Ammûriye’ye [Uluborlu] geldi ve kenti kuşattı.
43. Halife Muaviye, bu kez 651’de Anayol, Kemer Boğazı ve Askerî yolu takiple Eskişehir’e kadar geldi.
44. Beş bin Sklovan 664’de Müslüman Araplara katıldı ve Apameia civarı Seleukobolos’a yerleştirildi.
45. Halid b. Velid’in oğlu Abdurrahman, 666, Uluborlu’yu [Ammûriye] haraç ödemeye mecbur etti.
46. Ermeniye valisi Sapor, 668, [Muaviye’nin teşvikiyle?] Roma’ya isyan etti; yolu üzerindeki Hadrianopolis’i [Carabba: Kharax: Kötürnek kalesi] zaptetti. Burada atının hırçınlaşmasıyla başını duvara çarptı ve öldü. Sapor’a yardıma gelen Sahabe Fudale b. Ubeyd, sonbaharı Kötürnek, kışı Afşar Kyzikos’ta geçirdi. Bahar gelince Askerî yolu takiple Yezid’in ilk İstanbul kuşatmasına katıldı. Dönüş yolunda Ammûriye’yi [Uluborlu] fethetti.
47. Mesleme, Battal Gazi, Abbas b. Velid, Hasan b. Kahtaba, Harun Reşid, bir asırdan çok Uc’ta gazâ yaptılar.
48. Mu’tasım, 838’de, Aşina, Afşin ve birçok Türk ile birlikte Anayol’u takiple Uluborlu’ya geldi ve şehri fethetti.
49. Uluborlu’nun fethinden sonra Asia eyâleti merkezi Şarkîkaraağaç [Mercü’ş-Şahm: Akça-[kale] çayırı] oldu.
50. 9’uncu ve 10. Asır, Tarsus bölgesinde toplanmış farklı ırklardan Müslümanlar, Uc’a sefer düzenlediler.
51. Bardas Skleros, Bardas Fokas ve Bourtzes, Kemer Boğazı civarında Bizans ve birbirleriyle savaştılar.
52. Göçebe Bulgar devleti kıralı Çar Simeon, 896’da Senirkent-Genceli’de [Bulgarafigon] Bizans’ı bozdu.
53. Bizans, 969, sathi olarak Hıristiyanlaştırdığı Peçenekleri, Müslümanlarla savaştırmak için Uc’a yerleştirdi.
54. Bizans, 1049, atlı 15 bin Peçenek’i, Selçuklu’ya karşı şarka yolcu etti, fakat onlar, Uc’ta [Kemer Boğazı], hısımlarına katıldı. Bunlar, iki asırdan çok kâh Bizans, kâh Kumanlar, ama daha çok Bizans’la savaştı. Isparta [Uc], Konya, Niğde ve Kayseri bölgesindeki Türkçe konuşan Ortodokslar, Hıristiyan Peçenek, Kuman ve Oğuzlar’dır.
55. R. Diyojen, 1068 ve 1069’da Kemer Boğazı’ndan geçerek Türkler’e karşı sefere çıktı. 1071 son seferinde Kemer Boğazı, Beyşehir, Niğde, Kayseri-Pınarbaşı, Sivas, Gümüşhane, Erzurum ve Malazgirt’e geldi. Mağlup olan Diyojen, aynı yoldan geri döndü. Karaman’dan sonra İstanbul’a giden kısa yolu seçti ve Bağırsakdere Boğazı’ndaki Melissopetrion’a [Balkayası yeri] uğradı. Üvey oğlunun imparator ilân edildiğini öğrendi. Bu kez asker toplamak için Uc’a yöneldi. Yalvaç-Gele-germi [Dokeia] önünde yapılan harbi de kaybetti. Oradan Anayol’u takiple Ulukışla yanı Trypoion kalesi, oradan da Adana’ya gitti. Adana’dan Anayol’u takiple Kemer Boğazı, Afyon ve Kütahya’ya getirildi.
56. Artuk Bey1073, fidye için Kemer Boğazı ve Askerî yolu takiple âsi Russel ile Kayser’i İzmit civarında buldu; Russel’i mağlup etti. Yanında Kayser olduğu hâlde aynı yoldan Yukarı Firikya’ya [Gelendost bölgesi] geri döndü.
57. Kutalmışoğlu Süleymanşah, Bizans’a verdiği yardıma karşılık, 1075 baharında Yalvaç, Gelendost-Efes, Eğirdir, Barla, Uluborlu ve Senirkent-İlegüp’ü [İznik, Nikopolis] fethetti. 1080’de Bursa-İznik’i fetihle başkent yaptı.
58. Çaka, 1078’de Asya’da [eyalet) Bizans’a esir düşmüş ve Germanos [Karmeli?] olarak anılmıştır. 1081’de işine son verilince Germanos, Tzoukha Nisterin [Barla önü] bölgesinde görev yaptığı için Tzakhas lâkabıyla anılmış olmalıdır. Süleymanşah, 1084’de Antakya’ya giderken Kemer Boğazı bölgesine gelmiş; Uluborlu ovasını İlhan, Göl [Deniz], ırmak ve kıyıları Çaka, Afşar ovasını Barak ve Tanrıvermiş, Hoyran ovasını Kundan, Eğirdir yöresini Alp Kara [Monolykos] Beylere emanet etmiştir. 1086’da Halep yanında yenilmiş ve “Türk Mezarı” denilen yerde intihar etmiştir. İç organları oraya, na’şı ise Halep kalesi dışında toprağa verilmiştir. Onun iki mezarı var. Aralık 1092’de Isfahan’dan yola çıkan Süleymanşah’ın karısı ve iki oğlu, Anayol’u takiple Kemer Boğazı’na geldiler. Beylerle birlik İznik’e gidildi. 1093 Mart-Nisan ayları Kılıçaslan tahta çıktı. Kemer Boğazı’nda tanıştığı Çaka’nın kızıyla da evlendi.
59. Lebounion harbi [29 Nis. 1091], Edirne-Enez değil, Barla önü Ainos’ta yapıldı. Çaka, sağ kalan Peçenekleri gemileriyle Eğirdir Gölü’ndeki adalara taşıdı. Kılıçaslan Çaka’yı, 1095’de Marsyas ırmağı kıyısında öldürdü. Mezarı, Sultan I. Gıyaseddin ve Miryokefalon şehitleriyle birlik Yenice köyü Koru tepedeki Müslümanlar mezarlığındadır.
60. Haçlılar, 1097’de İznik, Eskişehir, Afyon, Kemer Boğazı, Yalvaç ve Konya üzeri Kudüs’e gittiler.
61. Haçlılar, 1147’de Eskişehir’de mağlup olunca Balıkesir, Edremit, Bergama, İzmir, Efes, Denizli, Dinar, Uluborlu, Kemer Boğazı, Gelendost-Efes, Eğirdir [Laodikya], geriye dönüş, Gelendost, Şarkîkaraağaç, Beyşehir ve İbradı yoluyla Side’ye [eski Antalya] indiler. Oradan da gemiyle Süveydiye limanında karaya çıktılar.
62. Miryokefalon harbi, 1176, Kemer Boğazı- Köke köyü arası ve Anayol üzeri Yenice Sivrisi geçidinde yapıldı.
63. Haçlılar, 1190’da Çanakkale Boğazı, Alaşehir, Denizli, Dinar [Büyük Menderes’in kaynakları], Uluborlu ve Kayaağzı Pınarlarına geldi. Manuel’in mağlup olduğu Yenice Derbendi’ne girmemek için Bozdurmuşbeli, Oyniğan [Eumeneia], Arızlı [Kedrea], Akşehir, Sızma, Konya, Karaman yoluyla Silifke’ye geldi. Barbarossa burada öldü.
64. Latinler 1204 İstanbul’u, İtalyanlar, Asya eyaletini zaptetti. Bizans kumandanı Mankafas Alaşehir [Yalvaç], Savvas, Sampsounta [Kampsada: Lampsakos] ve Manuel Mavrozomes ise iki göl arasındaki Menderes bölgesi ile Eğirdir’de istiklâllerini ilân ettiler. Bizans, önce Bursa-İznik’i, sonra da Senirkent-İznik’i [Nymphaion] başkent yaptı.
65. 1361 Uc Gazisi Mehmet, kardeşi İlyas, damadı Ali, yakınları Sevinç ve Salur Beyler, Hülagu Hanın baskısı üzerine, beyliklerinin tanınması şartıyla Moğollara yöneldiler. Hülagu Hanın fermanı ile Lâdik [Eğirdir: Denizli], Talamanî [Derebucak-Dalayman] ve Honas [Hüyük-Göçeri] hudutlu olarak Menteşe Beyliğini kurdular. Mehmet Beyin Türklükten gelen adı Bintaş, yâni Menteş-şah [Menteşe] idi. 1361 Bizans, İstanbul’u, tekrar ele geçirdi.
66. 1306 Amorios [Uluborlu’lu] Hamid Bey, yedi oğluyla sultanlığını ilân eden Kılıcarslan’a biat için Konya’ya gitti. Kılıcarslan Geyumers, Hamid Bey ve altı oğlunu katletti. İlyas, katliamdan mucize eseri kurtuldu.
67. 1306 Sultanhanı’na sığınan İlyas/Ellez [Ales/Hales Amorios], iki aylık Moğol kuşatmasından da kurtuldu.
68. 1308 Menteşe İlyas, Kılıcarslan’a meydan okudu; teke tek kavgada O’nu öldürdü ve Selçuklu son buldu. Menteş-şah Beyin torunları, Batı Anadolu’yu aralarında bölüştü; Menteş’e İlyas’a tâbi olarak, Menteşe Aydın’ın oğlu Mesut- Menteşe; Menteşe Aydın’ın oğlu Mehmet- Aydın; Menteş’in kardeşi İlyas’ın Saruhan’dan torunu İlyas ise, Saruhan oğulları beyliklerini kurdular. Amorios veya Hamid oğlu İlyas ise, Ertuğrul oğlu Osman bünyesinde kalmak üzere Hamid oğullarını kurdu. Osman, İyas’ın ölümünden sonra [Osman mı öldürdü?] İlyas oğlu Dündar’a tâbi oldu.
69. 1314 Menteşe Dündar, Aydın, Saruhan, Menteşe, Teke ve Osman’ı temsilen Karanbük kışlağına gitti.
70. 1324 Osman Bey öldü; Orhan tahta çıktı ve Dündar Bey Aralık 1326’da öldürülene kadar O’na tâbi kaldı.
Yerleri Yanlış Bilinen Mühim Kentler
71. Amorion, Emirdağ değil, Uluborlu’dur. İslâm tarihinde Ammûriye zikredilir. Anna, Kentlerin Kıraliçesi der.
72. Kelene [Kelainai], Kemer Boğazı’ndadır. İki tepe kalesi [Didymai: Bet-Toman], Kelene Hisarı Yenice Sivrisi.
73. Apameia ve İzmir [Myria, Myrina], Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyi, Barla Boyalı Mahallesi önündedir.
74. Laodikya. Firikya’da bulunduğu söylenen Laodikya Eğirdir. Eğirdir’in Lykia ve Denizli gibi adları vardır.
75. Eumeneia, Çivril-Işıklı’da değil, adı üzerinde Şuhut-Oynan [Oyniğan] köyüdür.
76. Thyateira, Arkadiopolis ve daha birçok adı olan kent, Kemer Boğazı ile Yenice Sivrisi arasındadır.
77. Lagania, Anastasiopolis ve Mericanopolis, Gelendost-Köke köyü Gavur Öreni denilen yerdedir.
78. Hadrianopolis, Hadrianoutherai, Akhyraous, Kharaks, Pessinus, Peton, daha birçok adı bulunan Kötürnek.
79. Kiminas, Kötürnek köyünün 15 km kadar kuzey doğusundaki Yalvaç-Gemen [Kemen, Kimin].
80. Kyzikos, Gelendost-Afşar yanında; Larissa ise bizzat Afşar veya yakınında bir yerdir.
81. Aura [Hitit], Aorata [Anna] ve Uvras [Osmanlı], Şarkîkaraağaç-Oras, Oğras veya Başdeğirmen köyü.
Sonuç
Bu makalede yazamadığım, unuttuğum yer adları için, DikGazete ve academia.edu adlı internet yayınlarında çıkan “Tarihî Coğrafyada Yeni Keşifler: New Discoveries in Historical Geography” ve diğer makalelerime bakınız. Bana gelene kadar tasvip ve kabul gören tarihî coğrafyanın tamamen yanlış olduğunu ortaya çıktı. Bundan sonrası tarihçiye kalmıştır. Sözlerime kimse alınmasın. Gerçekler acı ilaca benzer, hem tarihe, hem de insana şifa verir.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
UC’UN TARİHÎ COĞRAFYA SIRLARI
Öz
Bu makalemin amacı, 60 yıllık müktesebatı saymazsak, yaklaşık 20 yıldır, tarih ve bilhassa tarihî coğrafya alanında yaptığım çalışmalarımda elde ettiğim bilgileri kısa ve öz olarak paylaşmaktır. 16. Asrın sonlarıyla 17. Asrın başlarında Anadolu’da ve bilhassa Göller Bölgesi denilen Uc’da coğrafya değişmiştir. Dünya tarihini dahi ilgilendiren bu değişim fark edilemediği için “yanlış bir tarihî coğrafya üzerinde, yanlış bir tarih anlayışı” bina edilmiştir.
Açar Kelimeler: Coğrafî Değişim, Uc, Göller Bölgesi, Eğirdir Gölü, Beyşehir Gölü, Tarih, Yanlış Tarih Anlayışı
Giriş
Bir mühendis olarak tarihî coğrafya çalışmalarım 1995 yılında başladı. 1968 yılında İTÜ’yü bitirir bitirmez TC Karayolları Teşkilâtı 13. Bölgede çalışmaya başladım. Bu sırada Antalya, Burdur, Afyon, Konya ve Isparta illerini ve yollarını görme fırsatım oldu. 1974-1994 yılları arasında Isparta’da serbest çalıştım ve siyasetle de ilgilendim. Bu sırada da Isparta’nın hemen hemen bütün köylerini ve komşu illeri tekrar, tekrar görme ve tanıma fırsatım oldu.
Ortaokulu Gelendost ve Senirkent, Liseyi Afyon’da okudum. Köyüme ilk transistörlü radyo 1960’lı yıllarda, elektrik ise 1970’de geldi. Yolların yapılması ve radyo ile her şeyin değişmeye başladığını gördüm. Avrupa’ya işçi göçü ve televizyon bu değişimi hızlandırdı. Bin yıldır konuştuğumuz kelimeler, giyim kuşam ve âdetler değişmeye başladı. Annem, 1980’li yıllarda üçetek yerine, fistan giymeye başladı. Başındaki fesini, 2012’de ölünceye kadar çıkarmadı. Fes, köylü kadınlar için bir zorunluluktu. Zira, altın çekisi, fes olmadan başa takılamaz. Fesin üzerine de beyaz bir örtü veya yazma örterdi. “Bir at biñ yıl eşmez” ve “Güzellik ondur; dokuzu dondur” anamdan, “Bilenden al yapana ver” ve “Âlem unutmuş, kalem unutmamış” babamdan yadigâr ve kültürümüze ait belki bin yıllık deyimlerdi.
Köyümün 850 yıllık Kötürnek adı, 1955’te Çataklı, 1956’da da Madenli yapıldı. Babamın Örkenez köyünün esas adı Urganas demesi, Strabon’un anlattığı Orgas çayını bulmama yardımcı olmuştu. Şimdiki adı Bağkonak. Tarihî köylerin adları hep değiştirildi. Türkçe Manarga Dedeçam, Gele-germi Kozluçay, Zengiler Muratbağı, Ağab Koruyaka, İlbengi Bağlarbaşı, Şarkîkaraağaç’ın Hititlerden kalma Ŏras [Aura] köyünün adı Başdeğirmen yapıldı.
Bunun gibi her şey değişti ve değişiyor; birçok tarihî yol, yeñi yapılan yollar altında kaldı ve tarihin izleri silindi. Bu gibi endişelerle köyümün yer adlarını, kelime, deyim ve gelenekleri yazarak gelecek kuşaklara aktarmak niyetiyle yola çıktım. Bu niyette, rahmetli babamın anlattığı hikâyelerin büyük payı olmalıdır.
Çıktığım yolun, yolu izi silinmiş büyük bir ormandan geçtiğini bilmiyordum. Önüme bazen büyük engeller ve yarlar çıktı. Tekrar geri gelip, başka yollar aradım. Vaktimin büyük bir kısmı yeni yollar aramakla geçti. Bunun gibi başlangıçta bazı hatalarım oldu. Daha sonraki yazılarımda bunları düzeltmeye çalıştım.
Makalelerimin bunlar göz önüne alınarak okunmasını isterim. Çalışmalarımda doğruyu erken bulabilmek için tarihçiyle tartışmak istedim, ama maalesef kimse tenezzül etmedi. Hâlbuki çok iyi biliyorum ki, coğrafî değişimden bîhaber akademisyen, ilk düğmeyi yanlış ilikleyen kişi misali yanlış yapmaktan kurtulamıyor; olayı fark edenler de konforlarını bozmak istemiyorlardı. Sonunda yalnız çıktığım bu yolcuğa, yalnız devam etmek mecburiyetinde kaldım. Bu arada samimi eleştirilerini ve yardımlarını benden esirgemeyen, Prof. Mustafa Kahramanyol, Prof. Kâzım Y. Kopraman, Prof. Fatih Erkoçoğlu, genç tarihçi M. E. Özçelik, haritalarımı yapan Medeni Altın ve bana katlanan sevgili eşime çok teşekkür ediyorum.
Tarihî Coğrafya, Tarih ve Tarih Anlayışına Yaptığım Mütevazı Katkılar
01. Köyümün yer adlarını yazarken 2008’de, “1530 tarih, 438 Nu. MVAD I. TD’de, Hamid ili, Afşar kz., “Yeñice-köyü köprüsü” yazan bir kayda rastladım. Afşarlı Mehmet Kara, köprünün Kemer Boğazı’nda ve göl altında kaldığı rivayet etti. Köprü yol demekti; tarihî yol, Kemer Boğazı’ndan geçmiş olmalıydı; Prof. Osman Turan’ın Hoyran ovasında dediği Miryokefalon harbi, bu yol üzerinde yapılmış olabilirdi dedim ve bu düşüncemde haklı çıktım. Sonra, “1501 tarih, 0994 Nu. TTD, s.92-93, Afşar kz., Maziye [Marsia] k., Firigos Boğazı’nda gemi hâsılından 500 [akçe]” ve “Afşar kazasında Yenice Derbendi, 1568 tarih, TT51, s.324b-326a” [Karaca, Behset] gibi iki arşiv belgesindeki Firigos Boğazı’nın Kemer Boğazı; Yenice Derbendi’nin de Tzybritze Kleisoura ve Taurokomos olduğunu gördüm.
02. Eğirdir Gölü için Kâtip Çelebi’nin 3x4,5 fersah ile Arundell’in 4x5 ligue ölçülerine göre, eski Eğirdir Gölü’nün 20 km, Hoyran Gölü’nün 11 km ve iki göl arasında 14-15 km bir ova ve bu ovada bir ırmak bulunduğunu gördüm. Pîrî Reis [öl.1553] haritası bizi doğrulamasına rağmen tarihçinin, hâlâ, olaya bigâne kalması anlaşılır gibi değil.
03. Yaklaşık 500 sene önce Eğirdir Gölü, Hoyran ve Eğirdir olmak üzere iki parçaydı. İki göl arasında suları Hoyran’dan Eğirdir’e [kuzeyden güneye] doğru akan Skamandros, Menderes, Halys, Sangarios, el-Battal ve daha birçok adı bulunan suyu bol ve derin bir ırmak vardı. Bu ırmağa Marsyas ve Orgas adlarında iki ırmak karışıyordu. Aisepos, Bigadiç vs. gibi adları bulunan Marsyas, adını kaynağına yakın Marsia [Maziye] köyünden, Orgas ise adını kaynağına yakın Yalvaç-Örkenez [Organas] köyünden alıyordu. Eğirdir Gölü’nün rakımı 1530’lar 910 iken, 1600’ler- 913; 1944- 924 [?]; 2011- 917,60; 2015- 918.00; 2019- 916,74; 2023- 915,22 m. Bilinen en yüksek kot 2003- 921,89; en düşük 1974- 915,54. Şimdi 14 Kas. 2024- 913,90 m. Göl, 2003’ten beri sekiz m düştü. Dikmen Sivrisi önünde derinlik 40 cm’ye düşmüş olup, Dikmen’den Yenice-köyü Kemer Mahallesine yürünerek geçilir oldu.
04. Efes ve Sardes’i, İran-Susa [Persopolis] kenti ve Basra Körfezi’ne bağlayan Kıral Yolu [Anayol], bu ırmağı Kemer Boğazı’nda bir köprüden geçiyordu. Bu ırmak üzerinde Pontogefyra, Zompos, Helena köprüsü, Lopadion köprüsü, Pithekas yanındaki köprü, Kibotos ve Yeñice-köyü köprüsü vs. gibi birçok adı bulunan bir köprü vardı.
05. Bu ırmak uzun süre Doğu ile Batı; Asya ile Avrupa; Suriye ile Yunanistan; Arzava ile Ahhiyava; Truvalılar ile Akhalar; Müslümanlar ile Hıristiyanlar; Türkler ile Bizans arasında sınır oldu. Yâni bu ırmağın ve gölün batısına Yunanistan; Eğirdir Gölü’ne Deniz, Yunan Denizi, Ege [Aigai] Denizi; Yunanistan’da denilen Nikopolis’in Senirkent-Uluğbey [İlegüp: İznik], Yunanistan’da denilen Söğüt’ün [Σογούτη: Salice] Senirkent-İlegüp yanında; Yunanistan’da denilen Filippi’nin [Philippoi] Senirkent-Kayaağzı yanında olduğunu bilmeyenler, tarihi alt üst etmişlerdi.
06. Kemer Boğazı’nın Hellespontus, Firikya Hellespontia, Mukaddes Nehir Geçidi, Kelene ve Helene Boğazı, Kuwa-ila [Güzel veya Kutsal Boğaz], Firigos Boğazı, el-Battal, Zompos ve Libotanion Boğazı gibi adları var.
07. Yenice Sivrisi’nin Kelene Hisarı, Tzybritze, Sybrize, Sivrice, Cybrilcymani, Sivri’l-Semmâni, Yağcı Sivrisi, Pion Tepesi, Ginglarion [Şato Cingulaire] ve Bêth-Thomâ {Yun. Didymai [iki tepe kalesi]} gibi adları var.
08. Yeñice Derbendi’nin Taurokomos [Toros Geçidi], Tzybritze Kleisoura [Sivrisi/Sivrice Derbendi] adları var.
09. İlk kez Kıral Yolu [Anayol] ile Bizans Askerî yolunu araziye yerleştirdim: Anayol, Alaşehir, Denizli, Dinar, Uluborlu önü, Kemer Boğazı, Beyşehir, Akkise, Dinek, Karaman, Ereğli, Pozantı, Tarsus, Susa yoluydu. Coğrafyacı İbn Hordazbih [820?- 912] ile el-İdrîsî [1100- 1166], Tarsus- Ammûriye [Uluborlu] arasındaki Anayol ile Uluborlu- Halîc [Taşköprü] ve Uluborlu-Bozdurmuşbeli, Arızlı [Kedrea/Gereme]-Akşehir-Yunuslar, Hatunsaray ve Dinek [Apa] yollarını mil, mil verirler. El-İdrîsî, Uluborlu- İznik arasını konak, konak verir. Uluborlu-Eskişehir arası beş, Eskişehir-İznik arası üç konak idi. Remsi [Ramsay], Eskişehir-İznik arası için 3,5 konak da olabilir der. İbn Hordazbih, Çay’dan [Denus] Eskişehir ile Afyonkarahisar, Kütahya ve Çanakkale tarafına [Abidus’a] yollar var der.
10. Kemer Boğazı’nda Anayol’dan ayrılan Bizans Askerî yolu, Bozdurmuşbeli, Oynağan [Eumeneia], Şuhut, Afyonkarahisar, Seyitgazi, Eskişehir, İnegöl [Malagina], İznik Gölü batı ucu ve Yalova-Taşköprü [Kibotos] yolu idi.
11. Bir Askerî yol da, Ereğli, Niğde, Kayseri yanı, Pınarbaşı, Sivas, Gümüşhane ve Erzurum yolu idi.
12. Kayseri-Pınarbaşı’ndan sonra bir yol da, Malatya yoluyla Halep ve diğer kentlere devam ederdi.
13. Dardanus, tanrılarının emriyle atasının efendisi ve astroloğu Apollinus, yeğeni Candanzia ve halkının büyük bir kısmıyla birlik Fiesole'den ayrıldı; Asya bölgelerine, ilk sâkini Yafes'in soyundan olan Friga'nın adından gelen Frigya [Frigia] diye adlandırılan eyalete geldi. Dardanus, Apollinus'un tavsiyesi ile Yunan denizi kıyılarında, yaratılıştan [MÖ 5509], 3200 yıl sonra [MÖ 2309] bir şehir inşa etti ve Dardania adını verdi. Dardanus ve oğulları yaşadığı sürece Dardania olarak anıldı [Villani’s Chronicle, 1.Kitap, s.7. Buradaki Yafes için S. Şükrü Sam der].
14. Sam oğullarından Lidyon, MÖ 2200, Eski Irak’tan gelip, Eğirdir civarına yerleşiyor. Lid kavmi, Zariüs-Kariüs adlı putlara kurban kesiyor. Eğirdir civarındaki Lidya ve Karia adları bununla ilgili olmalıdır [bk. S. Şükrü, 2013].
15. Mısır Muhacirlerinin reisi Tanta’lı Şirkup, MÖ 1556, Atina [Küçük Atina: Yalvaç-Masır?] şehrini bina eder.
16. Merkezi Apasa [Efes], Arzava olan Arzava devletleri, Uluborlu ovası dâhil, Kemer Boğazı ile Şarkîkaraağaç arası idi. Ahhiyava ise Eğirdir dâhil, Eski Eğirdir Gölü’nün [Deniz] batısı idi. Biri Eğirdir-Kovada arası, biri de Gölhisar yanı olmak üzere iki Kibyra olmalıydı. Cicero’nun mahkeme kurduğu ve panter yakalattığı Kibyra, Eğirdir yakınında bulunan Kibyra idi. Deniz kavimleri ve Deniz teması, Eğirdir çevresiydi. Dreskene [Yuvalı], Kibyra, Kremna, Ağlasun [Sagalassos: Şekeleş], Isparta [?] ve gölün kuzey-doğu sahilindeki Lukkalar [Lykia], hepsi, Deniz kavimleriydi.
17. Lidyon’dan Küçük Firikya meliki Pelops b. Tantalos, MÖ 1200, Eğirdir’de evlâdını boğazlar. Eğirdir Gölü, ırmak, ırmak kıyısı ve Myria [İzmir] yanındaki kentin Tantalos adları, Kemer Boğazı’ndaki köprünün Tantaendia adı ve Marsyas kıyısındaki Pelopeia adı [Semiramis, Thyateira, Arkadiopolis], bu Tantalos ve bu Pelops’la ilgilidir.
18. Truva harbi, MÖ [1200-1184]’ler Eski Eğirdir Gölü [Deniz] ile Kemer Boğazı arası topraklarda yapıldı. Bu yer, Homeros’un dediği gibi Kilikya’ya komşudur. Yeni Truva [Neutrouja] ve Eski Thralleis [Gregoras], Barla idi.
19. MÖ 585 yılındaki Pers-Lidya savaşı, Yozgat’ta değil, 38. Paralelde ve Karaman civarında yapılmıştır.
20. MÖ 547 Karun, Anayol’u [Kıral Yolu] takiple Kemer Boğazı’ndaki Halys’i geçmiş, Çarşamba çayı ile Karaman arasında, belki de Seydişehir civarında Büyük Kyrus ile savaşmış ve Sardes’te esir düşmüştür.
21. Amorionlu ve Trakyalı olan Masalcı Ezop, MÖ. 6.yy, Aisepos [Marsyas-Yenice-köy] civarından olmalıdır.
22. Kserkses MÖ 480 orduyu, Karaman civarında toplamış, Çarşamba çayını [Halys] geçerek Firikya’ya girmiş ve Firikya’da yürüyerek Kemer Boğazı’na [Kelene] gelmiş; Kıral Yolu üzerinden Sardes’e yürümüştür.
23. Firikya vâlisi Oğul Kyros’un sarayı, eteklerinden Menderes’in kaynadığı 985 rakımlı Asarbaşı tepedeydi.
24. Firik şehri Kelene [Kelainai], Marsyas suyu boyunca Kemer Boğazı ile Yenice Sivrisi arasına yayılmıştı.
25. Oğul Kyros, MÖ 401, Denizli, Dinar, Uluborlu yoluyla Kelene’ye [Kemer Boğazı] geldi. Burada bir ay kaldı. Oradan Bozdurmuşbeli üzeri Peltai’ye [Anayurt: Alayunt] geldi. Devamla Afyon üzerinden Kütahya yönüne gitti ve oradan dönerek Çay, Akşehir, Ilgın, Konya, Dinek [Apa], Karaman, Ereğli ve Pozantı yoluyla Tarsus’a gitti.
26. İskender, Ağlasun’dan sonra Dinar, Uluborlu, Kemer Boğazı, Kelene Hisarı [Yenice Sivrisi], Şarkîkaraağaç yoluyla Beyşehir, oradan kuzeye dönerek Derbent, Kaballum [Gevele], Ilgın ve Çeltik üzerinden Gordion’a gitti. Oradan döndü; Ilgın, Konya, Ereğli, Pozantı ve Tarsus’a gitti [yıl MÖ 333]. Konsül Manlius Vulso, MÖ 189’da aynı yoldan Gordion’a geldi ve gittiği yoldan dönerek, Kemer Boğazı yanındaki Apameia’ya [Barla-Boyalı önü] geldi.
27. İran taraftarı Lampsakos halkı, İskender, Uluborlu’ya geldiğinde, tarihçi Anaksimenes’i aracı gönderdiler.
28. İpsos savaşı, MÖ 301, Anayol üzeri ve Köke köyü İp Kuyusu yanında vukû buldu. İpsos, Firikya Salutaris’te piskoposluk merkezi [Sevin, 2001: 208] kaydı, bunun diğer bir delili olup, Gelendost-Köke, Firikya Salutaris’tedir.
29. Kıral VI. Mithridates, MÖ 88, Ankara’dan itibaren İskender’in gidiş yolunu, tersine yürüyerek Apameia, Efes [Apasa: Gelendost-Ayapa Höyük], Eğirdir [Laodikya] ve Sart’a geldi. Roma’ya yenildi. Kemer Boğazı’nda Dardanos antlaşması yapıldı. Bu harpler sonunda Ispartalı Spartaküs esir düştü ve gladyatör olarak Roma’ya götürüldü.
30. Ünlü Cicero, MÖ 51, Eğirdir’e [Laodikya] geldi; üç gün kaldı. Sonra Apameia [Barla- Boyalı önü], Synnada [Şuhut-Mahmutköy], Akşehir, Konya, Kybistra [Kyzistra] ve Adana’ya gitti; tekrar Eğirdir’e geldi; 82 gün daha kaldı.
31. Filippi harbi, MÖ 42, Kemer Boğazı garbı, yâni Yunanistan-Philippoi kenti garbı, Pankeleia’de yapıldı.
32. St. Pavlos ve Barnabas, MS 46, Side, Aspendos ve Perge’yi ziyaretten sonra, muhtemelen Bizans Askerî yoluyla İbradı, Beyşehir, Şarkîkaraağaç, Gelendost-Efes’e [Apasa] gelirler. Oradan Eğirdir [Laodikya], Barla [Sart], Apameia [İzmir], Thyatera [Arkadiopolis: Kemer Boğazı şarkı], Gaziri Ad. [Bergama] ve Yalvaç’a [Alaşehir] geldiler.
33. Filozof Epiktetos [MS 55-135], Firikya Epiktetos bölgesi; Kemer Boğazı’ndaki Hiera veya Hierakoryfitis [Eğirdir] doğumluydu. Öldüğü Yunanistan’daki Nikopolis ise, Senirkent-Uluğbey, yâni Küçük İznik’ti.
34. Lampsakos’lu [Kampsada] St. Trifon, 250, Asia vâlisince Nikopolis’de öldürüldü; Lampsakos’ta gömüldü.
35. Efesli yedi genç [Yedi Uyurlar], 250, Gelendost-Yaka-Karain’de saklandılar. 300 [309] yıl sonra uyandılar.
36. İmparator Valens, 366’da Procopius’u, Kemer Boğazı’nın 6 km şarkı, Thyateira [Arkadiopolis] ve Seyitgazi [Nacoleia] harplerinde yendi. Valens 378’de Salice [İlegüp-Söğüt] ve Marcianopolis’te [Köke] Gotlar’a yenik düştü. Bu sırada Hunlar [Oğuz], Gotlar’la birlik Eğirdir Gölü yanındalar. Eğirdir’in Oğuz Gölü adı, bu Oğuzlar’a dayanır.
37. İmruü’l-Kays, 547, İstanbul dönüşü, Kemer Boğazı şarkı, Asib [Aisepos, Marsyas] ırmağı kıyısında öldü.
38. Jüstinian, 565, Kemer Boğazı’nda Sangarios üzerine Pontogefira [Boğaz Köprüsü] adlı bir köprü yaptırdı.
39. Sykeon’lu Aya Thedori, St. Theofanes, Thrakesios Skylitzes, Cedrenus [Cedrea’lı: Şuhut-Arızlı] gibi birçok Piskopos, Kemer Boğazı [Hellespontus] yöresinde yaşadı. Zira Mukaddes Firikya ve Galatia [Salutaris] bu bölgedir.
40. İmparator Heraklius [610-641], şark seferlerinde, diğer imparatorlar gibi hep, Kemer Boğazı’ndan geçti.
41. Uluborlu’dan Medine’ye gelen Selmân-ı Pâk, Hendek harbine katıldı ve hendek işini teklif etti [627].
42. Halife Muaviye, 646’da Anayol’u takiple Kemer Boğazı ve Ammûriye’ye [Uluborlu] geldi ve kenti kuşattı.
43. Halife Muaviye, bu kez 651’de Anayol, Kemer Boğazı ve Askerî yolu takiple Eskişehir’e kadar geldi.
44. Beş bin Sklovan 664’de Müslüman Araplara katıldı ve Apameia civarı Seleukobolos’a yerleştirildi.
45. Halid b. Velid’in oğlu Abdurrahman, 666, Uluborlu’yu [Ammûriye] haraç ödemeye mecbur etti.
46. Ermeniye valisi Sapor, 668, [Muaviye’nin teşvikiyle?] Roma’ya isyan etti; yolu üzerindeki Hadrianopolis’i [Carabba: Kharax: Kötürnek kalesi] zaptetti. Burada atının hırçınlaşmasıyla başını duvara çarptı ve öldü. Sapor’a yardıma gelen Sahabe Fudale b. Ubeyd, sonbaharı Kötürnek, kışı Afşar Kyzikos’ta geçirdi. Bahar gelince Askerî yolu takiple Yezid’in ilk İstanbul kuşatmasına katıldı. Dönüş yolunda Ammûriye’yi [Uluborlu] fethetti.
47. Mesleme, Battal Gazi, Abbas b. Velid, Hasan b. Kahtaba, Harun Reşid, bir asırdan çok Uc’ta gazâ yaptılar.
48. Mu’tasım, 838’de, Aşina, Afşin ve birçok Türk ile birlikte Anayol’u takiple Uluborlu’ya geldi ve şehri fethetti.
49. Uluborlu’nun fethinden sonra Asia eyâleti merkezi Şarkîkaraağaç [Mercü’ş-Şahm: Akça-[kale] çayırı] oldu.
50. 9’uncu ve 10. Asır, Tarsus bölgesinde toplanmış farklı ırklardan Müslümanlar, Uc’a sefer düzenlediler.
51. Bardas Skleros, Bardas Fokas ve Bourtzes, Kemer Boğazı civarında Bizans ve birbirleriyle savaştılar.
52. Göçebe Bulgar devleti kıralı Çar Simeon, 896’da Senirkent-Genceli’de [Bulgarafigon] Bizans’ı bozdu.
53. Bizans, 969, sathi olarak Hıristiyanlaştırdığı Peçenekleri, Müslümanlarla savaştırmak için Uc’a yerleştirdi.
54. Bizans, 1049, atlı 15 bin Peçenek’i, Selçuklu’ya karşı şarka yolcu etti, fakat onlar, Uc’ta [Kemer Boğazı], hısımlarına katıldı. Bunlar, iki asırdan çok kâh Bizans, kâh Kumanlar, ama daha çok Bizans’la savaştı. Isparta [Uc], Konya, Niğde ve Kayseri bölgesindeki Türkçe konuşan Ortodokslar, Hıristiyan Peçenek, Kuman ve Oğuzlar’dır.
55. R. Diyojen, 1068 ve 1069’da Kemer Boğazı’ndan geçerek Türkler’e karşı sefere çıktı. 1071 son seferinde Kemer Boğazı, Beyşehir, Niğde, Kayseri-Pınarbaşı, Sivas, Gümüşhane, Erzurum ve Malazgirt’e geldi. Mağlup olan Diyojen, aynı yoldan geri döndü. Karaman’dan sonra İstanbul’a giden kısa yolu seçti ve Bağırsakdere Boğazı’ndaki Melissopetrion’a [Balkayası yeri] uğradı. Üvey oğlunun imparator ilân edildiğini öğrendi. Bu kez asker toplamak için Uc’a yöneldi. Yalvaç-Gele-germi [Dokeia] önünde yapılan harbi de kaybetti. Oradan Anayol’u takiple Ulukışla yanı Trypoion kalesi, oradan da Adana’ya gitti. Adana’dan Anayol’u takiple Kemer Boğazı, Afyon ve Kütahya’ya getirildi.
56. Artuk Bey1073, fidye için Kemer Boğazı ve Askerî yolu takiple âsi Russel ile Kayser’i İzmit civarında buldu; Russel’i mağlup etti. Yanında Kayser olduğu hâlde aynı yoldan Yukarı Firikya’ya [Gelendost bölgesi] geri döndü.
57. Kutalmışoğlu Süleymanşah, Bizans’a verdiği yardıma karşılık, 1075 baharında Yalvaç, Gelendost-Efes, Eğirdir, Barla, Uluborlu ve Senirkent-İlegüp’ü [İznik, Nikopolis] fethetti. 1080’de Bursa-İznik’i fetihle başkent yaptı.
58. Çaka, 1078’de Asya’da [eyalet) Bizans’a esir düşmüş ve Germanos [Karmeli?] olarak anılmıştır. 1081’de işine son verilince Germanos, Tzoukha Nisterin [Barla önü] bölgesinde görev yaptığı için Tzakhas lâkabıyla anılmış olmalıdır. Süleymanşah, 1084’de Antakya’ya giderken Kemer Boğazı bölgesine gelmiş; Uluborlu ovasını İlhan, Göl [Deniz], ırmak ve kıyıları Çaka, Afşar ovasını Barak ve Tanrıvermiş, Hoyran ovasını Kundan, Eğirdir yöresini Alp Kara [Monolykos] Beylere emanet etmiştir. 1086’da Halep yanında yenilmiş ve “Türk Mezarı” denilen yerde intihar etmiştir. İç organları oraya, na’şı ise Halep kalesi dışında toprağa verilmiştir. Onun iki mezarı var. Aralık 1092’de Isfahan’dan yola çıkan Süleymanşah’ın karısı ve iki oğlu, Anayol’u takiple Kemer Boğazı’na geldiler. Beylerle birlik İznik’e gidildi. 1093 Mart-Nisan ayları Kılıçaslan tahta çıktı. Kemer Boğazı’nda tanıştığı Çaka’nın kızıyla da evlendi.
59. Lebounion harbi [29 Nis. 1091], Edirne-Enez değil, Barla önü Ainos’ta yapıldı. Çaka, sağ kalan Peçenekleri gemileriyle Eğirdir Gölü’ndeki adalara taşıdı. Kılıçaslan Çaka’yı, 1095’de Marsyas ırmağı kıyısında öldürdü. Mezarı, Sultan I. Gıyaseddin ve Miryokefalon şehitleriyle birlik Yenice köyü Koru tepedeki Müslümanlar mezarlığındadır.
60. Haçlılar, 1097’de İznik, Eskişehir, Afyon, Kemer Boğazı, Yalvaç ve Konya üzeri Kudüs’e gittiler.
61. Haçlılar, 1147’de Eskişehir’de mağlup olunca Balıkesir, Edremit, Bergama, İzmir, Efes, Denizli, Dinar, Uluborlu, Kemer Boğazı, Gelendost-Efes, Eğirdir [Laodikya], geriye dönüş, Gelendost, Şarkîkaraağaç, Beyşehir ve İbradı yoluyla Side’ye [eski Antalya] indiler. Oradan da gemiyle Süveydiye limanında karaya çıktılar.
62. Miryokefalon harbi, 1176, Kemer Boğazı- Köke köyü arası ve Anayol üzeri Yenice Sivrisi geçidinde yapıldı.
63. Haçlılar, 1190’da Çanakkale Boğazı, Alaşehir, Denizli, Dinar [Büyük Menderes’in kaynakları], Uluborlu ve Kayaağzı Pınarlarına geldi. Manuel’in mağlup olduğu Yenice Derbendi’ne girmemek için Bozdurmuşbeli, Oyniğan [Eumeneia], Arızlı [Kedrea], Akşehir, Sızma, Konya, Karaman yoluyla Silifke’ye geldi. Barbarossa burada öldü.
64. Latinler 1204 İstanbul’u, İtalyanlar, Asya eyaletini zaptetti. Bizans kumandanı Mankafas Alaşehir [Yalvaç], Savvas, Sampsounta [Kampsada: Lampsakos] ve Manuel Mavrozomes ise iki göl arasındaki Menderes bölgesi ile Eğirdir’de istiklâllerini ilân ettiler. Bizans, önce Bursa-İznik’i, sonra da Senirkent-İznik’i [Nymphaion] başkent yaptı.
65. 1361 Uc Gazisi Mehmet, kardeşi İlyas, damadı Ali, yakınları Sevinç ve Salur Beyler, Hülagu Hanın baskısı üzerine, beyliklerinin tanınması şartıyla Moğollara yöneldiler. Hülagu Hanın fermanı ile Lâdik [Eğirdir: Denizli], Talamanî [Derebucak-Dalayman] ve Honas [Hüyük-Göçeri] hudutlu olarak Menteşe Beyliğini kurdular. Mehmet Beyin Türklükten gelen adı Bintaş, yâni Menteş-şah [Menteşe] idi. 1361 Bizans, İstanbul’u, tekrar ele geçirdi.
66. 1306 Amorios [Uluborlu’lu] Hamid Bey, yedi oğluyla sultanlığını ilân eden Kılıcarslan’a biat için Konya’ya gitti. Kılıcarslan Geyumers, Hamid Bey ve altı oğlunu katletti. İlyas, katliamdan mucize eseri kurtuldu.
67. 1306 Sultanhanı’na sığınan İlyas/Ellez [Ales/Hales Amorios], iki aylık Moğol kuşatmasından da kurtuldu.
68. 1308 Menteşe İlyas, Kılıcarslan’a meydan okudu; teke tek kavgada O’nu öldürdü ve Selçuklu son buldu. Menteş-şah Beyin torunları, Batı Anadolu’yu aralarında bölüştü; Menteş’e İlyas’a tâbi olarak, Menteşe Aydın’ın oğlu Mesut- Menteşe; Menteşe Aydın’ın oğlu Mehmet- Aydın; Menteş’in kardeşi İlyas’ın Saruhan’dan torunu İlyas ise, Saruhan oğulları beyliklerini kurdular. Amorios veya Hamid oğlu İlyas ise, Ertuğrul oğlu Osman bünyesinde kalmak üzere Hamid oğullarını kurdu. Osman, İyas’ın ölümünden sonra [Osman mı öldürdü?] İlyas oğlu Dündar’a tâbi oldu.
69. 1314 Menteşe Dündar, Aydın, Saruhan, Menteşe, Teke ve Osman’ı temsilen Karanbük kışlağına gitti.
70. 1324 Osman Bey öldü; Orhan tahta çıktı ve Dündar Bey Aralık 1326’da öldürülene kadar O’na tâbi kaldı.
Yerleri Yanlış Bilinen Mühim Kentler
71. Amorion, Emirdağ değil, Uluborlu’dur. İslâm tarihinde Ammûriye zikredilir. Anna, Kentlerin Kıraliçesi der.
72. Kelene [Kelainai], Kemer Boğazı’ndadır. İki tepe kalesi [Didymai: Bet-Toman], Kelene Hisarı Yenice Sivrisi.
73. Apameia ve İzmir [Myria, Myrina], Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyi, Barla Boyalı Mahallesi önündedir.
74. Laodikya. Firikya’da bulunduğu söylenen Laodikya Eğirdir. Eğirdir’in Lykia ve Denizli gibi adları vardır.
75. Eumeneia, Çivril-Işıklı’da değil, adı üzerinde Şuhut-Oynan [Oyniğan] köyüdür.
76. Thyateira, Arkadiopolis ve daha birçok adı olan kent, Kemer Boğazı ile Yenice Sivrisi arasındadır.
77. Lagania, Anastasiopolis ve Mericanopolis, Gelendost-Köke köyü Gavur Öreni denilen yerdedir.
78. Hadrianopolis, Hadrianoutherai, Akhyraous, Kharaks, Pessinus, Peton, daha birçok adı bulunan Kötürnek.
79. Kiminas, Kötürnek köyünün 15 km kadar kuzey doğusundaki Yalvaç-Gemen [Kemen, Kimin].
80. Kyzikos, Gelendost-Afşar yanında; Larissa ise bizzat Afşar veya yakınında bir yerdir.
81. Aura [Hitit], Aorata [Anna] ve Uvras [Osmanlı], Şarkîkaraağaç-Oras, Oğras veya Başdeğirmen köyü.
Sonuç
Bu makalede yazamadığım, unuttuğum yer adları için, DikGazete ve academia.edu adlı internet yayınlarında çıkan “Tarihî Coğrafyada Yeni Keşifler: New Discoveries in Historical Geography” ve diğer makalelerime bakınız. Bana gelene kadar tasvip ve kabul gören tarihî coğrafyanın tamamen yanlış olduğunu ortaya çıktı. Bundan sonrası tarihçiye kalmıştır. Sözlerime kimse alınmasın. Gerçekler acı ilaca benzer, hem tarihe, hem de insana şifa verir.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Facebook Beğen
Twitter Takip Et
Instagram Takip Et
WhatsApp Mesaj Gönder
Threads Takip Et
Youtube Abone Ol
E-Posta Gönder