Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen, Askania Gölü
Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen, Askania Gölü
Har.3. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
SPARTA, LAMPSAKOS, PELAGONİA, LARİSSA, PETOBROGEN, ASKANİA GÖLÜ
Öz
Bu makalenin amacı Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen yer adları ile Askania Gölü’nün neresi oldukları hakkındadır. Bu isimlerin kökenleri ve yerleriyle ilgili yanlış malûmattan geçilmemektedir. Sparta [Isparta], bir Anadolu adı olduğu ve Mora Yarımadasındaki Sparta adının Isparta’dan gittiği hâlde, umumi kanaat bunun tam tersidir. Lampsakos’u Lâpseki ve Askania Gölü’nü de sadece Burdur ve İznik Gölü demek yanlıştır. Zira, Anadolu’da aynı adı taşıyan birden çok kent olabildiği gibi, bir kentin de birçok adı olabiliyor. Diğer mühim bir husus da, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişim bilinmediği için başta Akhalar olmak üzere Göller Bölgesi ve Anadolu’da bulunan birçok yer adı, bugünkü Yunanistan’da gösterilmiş ve tarih anlayışı alt üst edilmiştir.
Açar Kelimeler: Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen, Melangeia, İznik, Askania Gölü
Giriş
Yaklaşık 20 yıldır yaptığım tarihî coğrafya çalışmalarımda aynı Remsi’nin [Ramsay] yaptığı gibi, yer adlarını, tarihî kaynak metinlere göre yerleştirdim. Daha önce belirlenen yer adlarını hep sorguladım. Zira, birçok yer adı kaynak metinlere uymuyordu. Mesela: 29 Nisan 1091 Kuman-Peçenek harbi Edirne-Enez’de değil, Barla önünde yapılmıştı ve Uz [Oğuz] Gölü, eski Eğirdir Gölü idi. Papaz Bogomil mezhebini, Bulgaristan Filibe’de değil, Kemer Boğazı’nın batısındaki Philippoi’de kurmuştu. Bulgar çarı Simeon’un 896 yılında Bizans’ı bozguna uğrattığı yer olan Boulgarophygon Hoyran Gölü kıyısındaki Genceli [Gençali] köyü civarıydı. Troad, Afşar-Kyzikos ile Hoyran ovası [Kaikos vadisi] arasındaki dağlık bölge, Hellespontus veya Firikya Hellespontia Kemer Boğazı bölgesiydi. Misalleri çoğaltabiliriz. Göller Bölgesi’nde göçebe bir Bulgar devleti vardı, ama Attaleiates, “Bulgarlar dediğimiz Moesia’lılar”dan söz eder [2008: 26]. Bütün bunları yaparken Bilge Umar’ın 1993 Türkiye’deki Tarihsel Adlar kitabına bakmadım. Bunu kasıtlı yapmadım. Kendimi kaynak metinlere o kadar verdim ki, bakmak aklıma gelmedi. Remsi bana yetti sayılır.
Sparta-Isparta
Umar şöyle der: Swarda, Peloponnesos’taki Sparta, Pisidia’daki Sparta, Saporda; Lydia’daki Sardeis. Sparda adlarının öz biçimi olan Luwi dili sözcüğü: Swa-[a]rda, “Kutlu/güzel- akarsu”. Pisidia’da gördüğümüz Isparta, Saporda adlarının Peloponnesos’taki Sparta adıyla aynı kökene dayandığının bir belirtisini Strabon’da [12.VII.3] buluyoruz: “Selge bir kent olmadan önce Lakedaimonia’lılar tarafından kurulmuştu”. Buna göre Selge’nin eski adı, Sparta adının aslı ile aynı kökenden gelmiş olmalıdır (Umar, 1993: 746, 751-752).
Nişanyan da Türkiye Yer Adları Sözlüğünde Isparta Anadolu dillerinden der. Öyleyse Peloponnesos’taki Sparta adı, yâni Mora’daki Sparta adı Anadolu’dan gitmiştir. Bu görüşü Peloponnesos adı doğrular. Zira Firik kıralı Tantalos oğlu Pelops’la ilgili Peloponnesos, önce Kemer Boğazı’nın doğu yakası idi. Arkadiopolis, Thyateia ve daha birçok adı olan Pelopeia kenti de aynı bölgededir. “Yonan ve Greek farklı halklardır; Yonan ve Helen önceleri Kemer Boğazı bölgesinde iken şark kavimlerinin baskısıyla önce Batı Anadolu’ya oradan da denizin batısına gitmişlerdir” [bk. DikGazete 2023]. MÖ 500’ler, bir haritada hatalı olarak Kıral Yolu Başkent Ankara’dan, Pers-Lydia sınırı ise Kızılırmak’tan geçirilir ve Yonan’ın Lydia dediği ülke için, Pers’in Sparda dediği söylenir. Hâlbuki Kıral Yolu, Kemer Boğazı, Beyşehir, Karaman ve Gülek Boğazı’ndan geçmektedir; Sparda [Lydia] hududu olan Halys ise Kemer Boğazı’nda kuzeyden güneye akan derin ırmaktır [bk. DikGazete 2024].
Lampsakos
Altta vikipedi’de yer bildiren ifadeler, Lampsakos’un Lâpseki olduğuna dair yanlış kabule dayanır ve yanlıştır:
“Lampsakos, Kuzey Troad'da Hellespont'un doğu tarafında antik bir Yunan şehri. Eski adı Pityusa. Phocai ve Milet'ten kolonileştirilmiş. MÖ 6. yüzyılda kent, yakınlardaki Trakya Chersonese'sinin Atinalı tiranları Miltiades ve Stesagoras tarafından saldırıya uğradı. MÖ 6-5. yüzyıllarda Lidya, Pers, Atina, Sparta tarafından yönetildi. Yunan tiranlar Hippoclus ve oğlu Akantides, I. Darius yönetiminde hüküm sürdü. I. Artaxerxes, şehrin Pers kralına ünlü şarabını tedarik etmesi için şehri Themistokles'e verdi. Mycale harbinden [MÖ 479] sonra Delos Birliği'ne katıldığında on iki talent haraç ödedi; 4. yüzyılda altın sikke bastı.
MÖ 411'de Atinalılara karşı bir isyan çıktı. MÖ 196'da Romalılar, şehri Büyük Antiochus'a karşı savundu; şehir Roma'nın müttefiki oldu; Cicero ve Strabo [13.1.15], Roma yönetimindeki devam eden refahını doğrular.
Filozof Anaxagoras, MÖ 434-433 civarı Atina'da bir yargılamadan sonra Lampsacus'a çekilmek zorunda kaldı.
Lampsakos halkının Pers yanlısı olduklarından şüpheleniliyordu. Büyük İskender öfkeyle onlara büyük zarar vermekle tehdit etti. Onlar adına aracılık etmesi için Lampsakoslu Anaksimenes'i gönderdiler.
Aziz Tryphon İznik'te şehit edildikten sonra Lampsakos'a gömüldü [250]. Bilinen ilk piskopos, Parthenius [272-337]. Hellespont'un bir parçası olan kent, Kyzikos Metropolüne bağlıydı. 364’de piskoposluk Marcian tarafından işgal edildi ve aynı yıl kentte piskoposlardan oluşan bir konsey toplandı. Diğer piskoposlar Daniel [451]; Harmonius [458]; Konstantin [680]; İznik'te John [787] ve St. Euschemon. Lampsacus Piskoposluğu 12.-13. yüzyıla kadar Piskoposluk listelerinde anılır. British Müze'de bulunan ünlü Lampsacus Hazinesi bu döneme aittir. Lampsakos, Kharon, Metrodorus, Strato, Aristoteles, Euaeon, Colotes, Polyaenus, İdomeneus ve karısı Batis, Leonteus, Anaksimenes, Aristokles ve Xenophon gibi bir dizi önemli tarihçi ve filozof yetiştirdi.” Vikipedi özetle böyle der. Umar [1993: 504] ve Nişanyan da, Lampsakos için Lâpseki derler ki, yanlıştır.
Lampsakos, “Kyzikos, Proconnesos, Priapos, Parion, Abydos, Poimanenos, Dardanos, İlion, Alexandria Troas, Skamandria-Yunan, Miletopolis, Hiera Germe, Hadrianotherai, Pionia, Seepsis ve Hadrianoi” isimleriyle birlik Hellespontus tablosunda verilir. Akhyraous, Kotoiraikia, Kiminas, Lentiana, Rhyndakos vs. birçok isim de, “D. Hellespontus’un Şehir ve Piskoposlukları” başlığı altında verilmiştir [bk. Remsi, 1960: 164-78].
Hadrianoutherai, Akhyraous ve Kotoiraikia aynı yer ve adı üstünde Gelendost-Kötürnek köyü, Kiminas ise Yalvaç-Gemen köyüdür. Akhyraous ile Kiminas birbirlerine yakın ve Asia eyaletindedir. Asia ise Uluborlu çevresi dâhil, Kemer Boğazı ile Beyşehir arasındaki bölgedir. İmparator Aleksios ile Türkler arasındaki mücadelelerde Poimanenos, Lentiana ve Kotoiraikia ile Akropolites’te de Akhyraous ve Kiminas birlikte zikredilirler.
Kyzikos, Afşar-Kızık; Skamandros, Kemer Boğazı’ndaki ırmak; Poimanenon, Kayaağzı önü; Miletopolis ise Uluborlu şehir çayının Popa çayına döküldüğü yerdedir. Diğer kentlerin de aynı bölgede bulunması gerekmez mi?
“Aziz Tryphon’un, Roma’nın Asia eyâleti valisince Senirkent-İznik’te [Uluğbey] öldürüldükten sonra Apameia [Barla-Boyalı önü] yakınındaki Lampsakos’ta [Kampsada] gömüldüğüne dair bir makale yazdık” [bk. Topraklı-Bilgin, 2021 ve Har.2]. Diğer mühim bir husus: Lâpseki, Çanakkale Boğazı’nın şarkında, Lampsakos ise Kemer Boğazı’nın batısındadır [bk. Pahimeris, 2009: 99-100; Akropolites, 2008: 47, 54-55, 74, 120-21, 162, 166; Har.1-2-3]. Apameia ile Lampsakos arası 13, Lampsakos-İznik [Uluğbey] arası 20 km olup, azami beş saattir. Bir ölü, Lâpseki ile Bursa-İznik arası 310 km [10-12 gün] taşınmış olamaz. Lampsakos’un Lâpseki’ye dönüşmesi işi de, ayrı bir meseledir.
Pelagonia [Herakleia]
Manuel, Mysialıların eski Herakleia’sında [Pelagonia] iken ağabeyinin oğlu Ioannes gözünden yaralanmıştı (Kinnamos, 2001: 96, açık. 52, yıl 1153). Manuel, Mysialıların Herakleia’sında -yerli diliyle Romalıların Pelagonia dedikleri yerde iken- [yıl 1154] âdeti olduğu üzere gece avına çıktı. Manuel, Melangeia’da Metabole denilen yerde konakladı (Kinnamos, 2001: 97, açık.55: Manuel 1143-44’de Melangeia’da idi]. Manuel, Melangeia’dan Pithekas’a giderken, Mysia Olympos’ta hastalandı (Kinnamos, 2001: 35, yıl 1144). Babasının Adana’da ölümü üzerine Manuel, taç giymek için İstanbul’a giderken Side [Eski Antalya], Selukule [Seleukeia], İbradı [Prakana], Beyşehir ve Kemer Boğazı [Menderes’in kaynakları] yoluyla yürüdü. Bu yürüyüş sırasında Prakana’yı zaptetti; Kemer Boğazı’nda da avlandı [1143 Baharı]. Manuel, aynı yılın sonunda bu bölgeye tekrar geldi. İşte Manuel, bu sırada Yassıören’den Barla’ya giderken Barla Dağı’nda [Mysia Olympos] hastalandı. O, 1155’de bölgeye tekrar geldi ve Küçük Firikya’da Türkleri mağlup etti. (Remsi, 1960: 424). Aleksios, John ve Manuel Komnen’in, Kemer Boğazı’na çok sık geldikleri anlaşılıyor. Bunu, III. Haçlı seferi kaynağı Ansbert, “Manuel’in hep kullandığı via regia” [Kıral Yolu] diye kaydeder.
Melangeia, Rumların Melangeiası ve Malagina olarak zikredilen kent, Senirkent-Yassıören’dir. Biz bu fikre imparator Aleksios’un 1113 İznik, Malagina, Basilika, Olympos, Alethina, Akrokos yürüyüşünde vardık (Anna, 1996: 460-61). Zira, [Küçük] İznik, Senirkent-Uluğbey, Malagina Yassıören, Basilika Ayazmana, [Mysia] Olympos Barla Dağı, Alethina Atabey, Akrokos Eğirdir’di. Aleksios, Eğirdir’den sonra gölün şark kıyısını takiple Lebounion harbinin yapıldığı Barla önündeki büyük ovaya gelmiş; orada orduyu Georgios Lebounes’e bırakarak İstanbul’a gitmişti.
İnegöl yanı ve Yassıören olmak üzere iki Malagina var. Bazı tarihler Kemer Boğazı’nın batısı için Yunanistan, Avrupa, Batı; Yassıören’e Rumların Melângeiası der ve burayı 1240 yılında Ertuğrul’a kuşattırır; 1288’de Osman’a fethettirir ve yanındaki Söğüt’ü de Yunanistan’da gösterir (Remsi, 1996: 14; Khalkokondiles, 2014: 19).
“Abbâs b. Velîd, H.95’de [M.714] Herakleia ve diğer bazı yerleri fethetti” (İbnü’l-Esir, 1986: 4, 533). Ben daha önce; 713’de Yalvaç’ı alan Abbâs’ın, 714’de Konya-Ereğli’yi almasının mantıksız olacağını düşünmüş; Herakleia, Eğirdir olmalı demiştim”. Şimdi, Herakleia’nın Eğirdir değil, Kemer Boğazı’ndaki Pelagonia olduğu anlaşılıyor.
Herakleia ad Sipylum [Sipylum yanındaki Herakleia]. “Sipylos, Manisa Dağı’nın Luwi dilinden gelme adının Hellen adına uydurulmuş biçimi. İliada’da böyle kullanılmıştır. Öz biçiminin Sipuwla olduğu, “yarık” anlamına geldiği ve dağın ortasındaki çok büyük bir çatlağa işaret ettiği kanısındayım” (Bilge Umar, 1993: 733). Bilge Hoca! kalk da, -Çirişli Dağı ortasındaki büyük deprem çöküntüsünü ve Sipylos’u doğru açıkladığını- gör. Ancak, Remsi, kendinin de dediği gibi Asya eyâletinin yerini bilmez (Remsi, 1960: 106, 111). Siz, Remsi’ye uymakla yanıldınız. Herakleia [Pelagonia] da Kemer Boğazı yanındadır ve Sipylos, Sigriane ve Athos gibi, daha birçok adı olan Çirişli Dağı’dır.
Umar, “Pelagonia, dibinde ırmak akan doğal boğaz durumundaki bir ovanın, Manastır/Bitola ile Prilep kentleri arasında kalan kuzey bölümünün ve onun yanı başındaki, Erion ırmağı içinde kalan bölgenin ilkçağ ve ortaçağdaki adıdır. İznik Bizanslıları burada 1259’da önemli bir harp kazanmışlardı” der [1993: 648]. Kemer Boğazı, Umar’ın tarifine çok benzer, ama o, Pelagonia için, bir bölge adı, Kinnamos ise bir kent [Herakleia] der. Umar, Malagina için de yanılır. Zira, onun Osmaneli yanına koyduğu Malagina (Umar, 1993: 538), gerçekte İnegöl yanındadır.
“Uluborlu- Küçükkabaca’da bulunan bir yazıtta Zeus’un sanı olarak Penkeleus, [Penkela’lı] sıfatı geçtiği için o yörede Penkela adlı bir köy olabilir. Penkalas Frygia’da bir dere. Rhyndakos’un başlangıç kolu” (Umar, 1993: 653).
Amorion [Uluborlu] ovası için Pankeleia [Pankaleia] denilmesi, Penkela ile ilgili olmalıdır. Cedrenus, “Pankalia, atlarla geçilen bu açık ova, Halys nehrine çok yakındır ” der (Remsi, 1960: 253). Rhyndakos, Popa çayı, Halys ise Kemer Boğazı’ndaki derin ırmağın bir diğer adıdır ve Cedrenus Halys demekte haklıdır [bk. Har.1; Har. 2].
Larissa, Larisa
“Ünlü kargıcı Pelasg soylarına komuta eder Hippothoos, otururlar toprağı bereketli Larissa'da; Başlarında Ares'in filizi Hippothoos'la Pylaios var, Pelasg soyundan Teutamosoğlu Lethos'un oğlu ikisi de” [İlyada, 840].
“Bohemond, Kastoria'dan çıktı, kışlamak niyetiyle Larissa'ya geldi. […]. Bohemond, kendi ordusunun, yalnız ağır donanımlı Keltlerden oluşan bir kısmını [ileriye] yolladı; bunlar, ilk saldırışta, Pelagonia, Trikala ve Kastoria'yı zaptetti. […]. [İmparator] Melissenos ile Kourtikios Basileios'u başkomutan atadı; bu kişi Adrianoupolis’li [Kötürnek] idi. İmparator birliklerini Larissa hisarının sağında bırakıp, güneşin batmasını bekledikten ve savaşçılarına "beni izleyin" komutu verdikten sonra, Libotanion Boğazını aştı. Rebenikos'un çevresinden dolaştı ve Allage denen yer üzerinden Larissa'nın soluna çıktı [Anna, 1996: 162; 165-166]. Bu metne göre; Larissa Afşar civarı, Pelagonia Kemer Boğazı’nın şarkı, Libotanion Kemer Boğazı, Trikala ve Kastoria ise Kemer Boğazı’nın batısındadır.
“Larissa Yunanistan’dadır; Lar[a]-issa: Kum kenti, Hellen yazımında Mylasa” (Umar, 1993: 509). “Larissa, Herakleia ad Sipylum [Çirişli dağı], Asya eyâletinde Yunan şehirleri arasındadır. Larissa, Troad’dadır ve Alexandria Troas’tan pek uzak değildir; Hadrianoutherai ile Poimanenon arasındadır ve sıcak kaynakları vardır” (Remsi, 1960: 116, 178). Hadrianoutherai Kötürnek, Poimanenon ise Garip-Kayaağzı Mahallesi yanındadır [bk.Har.1-2].
Larissa, Yunanistan’da demekle, Yunan şehirleri arasındadır demek farklıdır. İlki yer bildirdiği hâlde, ikincide yer belirsizdir. Yunanistan, Kemer Boğazı’nın batısı, Troad ise şarkıdır. Larissa için Remsi’nin verdiği bilgi yeterlidir ve Larissa Kıral Yolu’nun güneyinde ve Gelendost-Afşar köyü civarındadır. İlyada ve Anna’da zikredilen Larissa da budur. Umar, Larissa hakkında açıkça yanılmaktadır. Asya eyaletinin yerini ve Thrakesia veya Trakya temasının Kemer Boğazı çevresi olduğunu bilmemektedir. Libotanion Boğazı için Umar, “Kleisoura; bir dağ dizisini aşmaya olanak veren, vadi nitelikli dağ geçidi, boğaz” der (Anna, s.165, açık.2) ki Libotanion, Kemer Boğazı’dır.
Anna, s.162-166, 168-169’da, Larissa, Kleisoura, Ouzas, Trikala ve Kastoria’yı zikreder. Umar, bu isimler için Yunanistan’da der ve kelime benzetmesiyle Trikala için Tırhala der ki, yanlıştır. Zira Trikala, Senirkent ovasında üçlü bir kaledir. Kleisoura, Yenice Derbendi [Tzybrite Geçidi]; Ouzas ise, Aleksios devrinde Yarı Barbar Monastras ile birlikte Eğirdir ve Hoyran gölleri etrafındaki olaylarda adına sıkça rastladığımız Bizans askeri bir Türk’tür.
Hippoi, Hellen yazımında İppoi ve atlar demek (Umar, 1993: 318). Hippophoras, Uluborlu Popa çayı [Kiepert, 1912 Afyonkarahisar Paftası]. Larissa Kemer Boğazı civarında olduğuna göre İlyada’da zikredilen Hippothoos ile Hippophoras arasında bir bağ olmalıdır.
Askania Gölü
Askania, Burdur Gölü’nün eski adı. Gerçekte bunun Eğirdir Gölü güney ucu merkez olmak üzere bölgenin adı olduğu kanısındayım. O yörede Luwi uygarlığı çağında o yöreye Askawana, yâni Ada ülkesi denmesi pek yerinde bir adlandırma. Bu konuda Direskene [Yuvalı] adı bize yol gösterir. Askania Strabon’da [12.IV.5] belirtildiği gibi İznik Gölü yöresine, özellikle göl güneyinde Mysia’ya ve Frygia’ya doğru uzanan ülke parçalarına verilen addır. İznik Gölü’ne de Askania denir [Strabon 12.III.42; 12.IV.5 vs.] (Umar, 1993: 120),
“St. George kalesi Nikaia [Askania] gölünün üzerinde ve bu şehrin biraz batı veya kuzey batısında idi” (Remsi, 1960: 230). Umar, İznik gölünde ada olmalı, ama yok derse de, İbn Hordazbih’e göre 847 yılında üç ada vardır. Strabon [XII.4.5]’e göre ikinci bir Askania vardır ve bu Askania, Küçük İznik yakınındaki Hoyran Gölü’dür. Umar, Eğirdir Gölü çevresi için “Ada Ülkesi” denildiği kanısındayım der ki, onun dediği yer, aynı zamanda Deniz teması Cibyrrhaiote’dir. Umar tabiî olarak Mysia ve Küçük Firikya hakkında yanıldığı için ikinci İznik’i de bilmemektedir. Buna rağmen kelimelerin anlamları bakımından iyi yorumlar yapmaktadır.
Petobrogen
İpotobrogen, Kudüs İtineneri’ne göre Mukaddes Nehrin [11 + 6] 17 mil, Lagania’nın 6 mil şarkındadır. Bölgede bulunan Aya Theodori’nin hayatında Peton/Petos geçer; Lagania’nın 12 mil şarkında gösterilir (Remsi, 1960: 264; 269). Eccobriga, Allobroges yahut Allobriges vs. gibi bir Gal ismi taşıyan küçük Petobroge köyü (Remsi, 1960: 266).
“Petobrogen, İznik’ten Ankara’ya uzanan geç ilkçağ anayolu üzerinde Lagania kenti [dolayısiyle Beypazarı] yakınlarında bir köy, ya da kasaba. Ramsay, Petobriga derse de, W. Ruge dayanaksız saymaktadır. Petobrogen Anderson’a göre Sakarya kollarından biri üzerindedir” (Umar, 1993: 657) denilir ki, Hacılar Yolu yanlıştır.
Remsi ve tarihçi, Kıral Yolu, Bizans Askerî Yolu ve Hıristiyan Hacılar Yolu’nu yanlış yerleştirdiler. Biz bunları büyük bir hassasiyetle araziye yerleştirdik. Hacılar Yolu, İzmit, Beldecik, İznik, Eskişehir, Seyitgazi, Afyon, Şuhut, Bozdurmuşbeli yoluyla gelir; Garip ve Kayaağzı’nda Kıral Yolu’na çıkar. Devamla Kemer Boğazı, Beyşehir, Ankara, Karaman, Gülek Boğazı ve Tarsus üzeri Kudüs’e gider. Buna göre Mukaddes Nehir, Kemer Boğazı’ndaki derin ırmak, Lagania Gelendost-Köke Gavur Örenidir. İpotobrogen, Lagania’ya 6 mil, Peton ise 12 mil mesafededir. 6 mil mesafede eski/yeni bir yerleşim yok; 12 milde Bahtiyar köyü var. Lagania’nın 9 mil şarkındaki Kötürnek ile Bahtiyar, ikisi de bir çay üzerindedir. Ancak Petobrogen yolların, suların kavşağında ve tabiî bir kalesi olduğu için Kötürnek’e yerleştirilmelidir. Kötürnek, Sakarya’nın Galos kolu üzerindedir. Bu Sangarios, malûm Sakarya değil, tarihte ülkeler ve halklar arasında devamlı bir hudut olan ikinci bir Sangarios veya Halys’tir [bk. Har.1; Har.2].
Sonuç
Bölge, dağ, ova, ırmak, kent vs. gibi isimlerin, Bizans’ta çok sık değiştiğine dair şu misâl şayanı dikkattir: “Eski Bizans İmparatorlarının vücuda getirmiş oldukları muazzam müdafaa teşkilatının 11. Asırdaki zaif ve gülünç taklidi esnasında Amorion ile Sangarios arasındaki havaliye “Thema Cappadocia” payesi verilmişti. Bu ve bununla beraber Khoma theması Alexius Komnenos zamanında Bortzes isminde bir valiye teslim edilmişti; Sanganios'a uzanan havâli onun idaresi altında idi” (Remsi, 1960: 253). Burada zikredilen Amorion Uluborlu, Sangarios Kemer Boğazı’ndaki ırmak; Khoma, diğer adı Soublaion olan Kemer Boğazı garbı ve Garip köyü yanındaki kaledir. Khoma, Sangarios’un garbında olduğu hâlde Khoma theması, Sangarios’un şarkı ve Yalvaç bölgesidir. Bourtzes ise 976’da Bizans’a başkaldıran Eğirdir Gölü çevresi ile Uluborlu ovası valisi Bardas Skleros’a destek çıkan Yalvaç valisidir.
Bourtzes’in Yalvaç: Kurusarı, Akçaşar, Hüyüklü, Eğirler, Tokmacık köylerindeki mülklerine; Aleksios’un 1116 yılı, son seferinde Kedrea [Şuhut-Arızlı]-Zompe arasındaki yürüyüşü şahadet eder [bk. Anna, 1960: 489, açık.5].
Üstteki izahattan Lampsakos, Pelagonia, Larissa ve Petobrogen ile Askania Gölü’nün Asia eyâleti ve Kemer Boğazı [Hellespontus] bölgesinde bulundukları; Melangeia’nın Senirkent-Yassıören, İznik’in Uluğbey, Askania’nın Hoyran Gölü; Lampsakos’un Kayaağzı önü; Pelagonia’nın Kemer Boğazı şark sahili; Larissa’nın Gelendost-Afşar köyü civarı; Petobrogen’in Kötürnek köyü olduğu anlaşılmaktadır [bk. Har.1-2-3].
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Akropolites, Georgios (2008): Vekayinâme, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Attaleiates, Mikhael (2008): Tarih, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Grigoras, Nikeforos (1973): Rhomäische Geschichte, çeviri-açıklama: J. Louis V. Dieten, 1. Ks. (Bl. I-VII), Stuttgart.
Homeros (Mart 2014): İlyada (Ίλіάς), Çeviri: Azra Erhat- A. Kadir, Türkiye İş Bankası yayını-İstanbul.
Khalkokondiles, Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çev. Anthony Kaldellis, Londra..
Kiepert Haritaları: https://www.loc.gov/resource/g7430m.gct00325/?st=gallery
Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çeviri: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Ksenofon (Ksenophon) (2011): Anabasis: Onbinlerin Dönüşü, Çeviri: Oğuz Yarlığaş, Kabalcı-İstanbul.
Pahimeris (Pachymeres), Georges (2009): Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat-İstanbul.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay.-İstanbul.
Topraklı, R.-Bilgin, K. U. (2021): “Eğirdir Gölü Coğrafî Değişimi Öncesi Kemerli Kamusal Önder Aziz Trifon”, UTAD, s.301-318.
Topraklı, Ramazan (2023): “Tomarza ile Roma, Rum, Elen, Yonan ve Grek”, DikGazete [erişim 08.11.2024].
https://www.dikgazete.com/yazi/tomarza-ile-roma-rum-elen-yonan-yunan-ve-grek-6365.html
Topraklı, Ramazan (2024): “Halys, Donuz ve Kıral Yolu”, DikGazete [erişim 08.11.2024].
https://www.dikgazete.com/yazi/halys-donuz-ve-kral-yolu-7327.html
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Eğirdir Gölü [2020], Yağış Havzası ve çevresi anlatılıyor. 15 Kasım 2024 itiberiyle göl, çok küçülmüştür.
Har.1. Coğrafi Değişim: Eski eğirdir ve Hoyran Gölleri, Kıral Yolu ve Bizans Askeri Yolları.
Har.2. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
Har.3. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
Har.3. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
SPARTA, LAMPSAKOS, PELAGONİA, LARİSSA, PETOBROGEN, ASKANİA GÖLÜ
Öz
Bu makalenin amacı Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen yer adları ile Askania Gölü’nün neresi oldukları hakkındadır. Bu isimlerin kökenleri ve yerleriyle ilgili yanlış malûmattan geçilmemektedir. Sparta [Isparta], bir Anadolu adı olduğu ve Mora Yarımadasındaki Sparta adının Isparta’dan gittiği hâlde, umumi kanaat bunun tam tersidir. Lampsakos’u Lâpseki ve Askania Gölü’nü de sadece Burdur ve İznik Gölü demek yanlıştır. Zira, Anadolu’da aynı adı taşıyan birden çok kent olabildiği gibi, bir kentin de birçok adı olabiliyor. Diğer mühim bir husus da, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişim bilinmediği için başta Akhalar olmak üzere Göller Bölgesi ve Anadolu’da bulunan birçok yer adı, bugünkü Yunanistan’da gösterilmiş ve tarih anlayışı alt üst edilmiştir.
Açar Kelimeler: Sparta, Lampsakos, Pelagonia, Larissa, Petobrogen, Melangeia, İznik, Askania Gölü
Giriş
Yaklaşık 20 yıldır yaptığım tarihî coğrafya çalışmalarımda aynı Remsi’nin [Ramsay] yaptığı gibi, yer adlarını, tarihî kaynak metinlere göre yerleştirdim. Daha önce belirlenen yer adlarını hep sorguladım. Zira, birçok yer adı kaynak metinlere uymuyordu. Mesela: 29 Nisan 1091 Kuman-Peçenek harbi Edirne-Enez’de değil, Barla önünde yapılmıştı ve Uz [Oğuz] Gölü, eski Eğirdir Gölü idi. Papaz Bogomil mezhebini, Bulgaristan Filibe’de değil, Kemer Boğazı’nın batısındaki Philippoi’de kurmuştu. Bulgar çarı Simeon’un 896 yılında Bizans’ı bozguna uğrattığı yer olan Boulgarophygon Hoyran Gölü kıyısındaki Genceli [Gençali] köyü civarıydı. Troad, Afşar-Kyzikos ile Hoyran ovası [Kaikos vadisi] arasındaki dağlık bölge, Hellespontus veya Firikya Hellespontia Kemer Boğazı bölgesiydi. Misalleri çoğaltabiliriz. Göller Bölgesi’nde göçebe bir Bulgar devleti vardı, ama Attaleiates, “Bulgarlar dediğimiz Moesia’lılar”dan söz eder [2008: 26]. Bütün bunları yaparken Bilge Umar’ın 1993 Türkiye’deki Tarihsel Adlar kitabına bakmadım. Bunu kasıtlı yapmadım. Kendimi kaynak metinlere o kadar verdim ki, bakmak aklıma gelmedi. Remsi bana yetti sayılır.
Sparta-Isparta
Umar şöyle der: Swarda, Peloponnesos’taki Sparta, Pisidia’daki Sparta, Saporda; Lydia’daki Sardeis. Sparda adlarının öz biçimi olan Luwi dili sözcüğü: Swa-[a]rda, “Kutlu/güzel- akarsu”. Pisidia’da gördüğümüz Isparta, Saporda adlarının Peloponnesos’taki Sparta adıyla aynı kökene dayandığının bir belirtisini Strabon’da [12.VII.3] buluyoruz: “Selge bir kent olmadan önce Lakedaimonia’lılar tarafından kurulmuştu”. Buna göre Selge’nin eski adı, Sparta adının aslı ile aynı kökenden gelmiş olmalıdır (Umar, 1993: 746, 751-752).
Nişanyan da Türkiye Yer Adları Sözlüğünde Isparta Anadolu dillerinden der. Öyleyse Peloponnesos’taki Sparta adı, yâni Mora’daki Sparta adı Anadolu’dan gitmiştir. Bu görüşü Peloponnesos adı doğrular. Zira Firik kıralı Tantalos oğlu Pelops’la ilgili Peloponnesos, önce Kemer Boğazı’nın doğu yakası idi. Arkadiopolis, Thyateia ve daha birçok adı olan Pelopeia kenti de aynı bölgededir. “Yonan ve Greek farklı halklardır; Yonan ve Helen önceleri Kemer Boğazı bölgesinde iken şark kavimlerinin baskısıyla önce Batı Anadolu’ya oradan da denizin batısına gitmişlerdir” [bk. DikGazete 2023]. MÖ 500’ler, bir haritada hatalı olarak Kıral Yolu Başkent Ankara’dan, Pers-Lydia sınırı ise Kızılırmak’tan geçirilir ve Yonan’ın Lydia dediği ülke için, Pers’in Sparda dediği söylenir. Hâlbuki Kıral Yolu, Kemer Boğazı, Beyşehir, Karaman ve Gülek Boğazı’ndan geçmektedir; Sparda [Lydia] hududu olan Halys ise Kemer Boğazı’nda kuzeyden güneye akan derin ırmaktır [bk. DikGazete 2024].
Lampsakos
Altta vikipedi’de yer bildiren ifadeler, Lampsakos’un Lâpseki olduğuna dair yanlış kabule dayanır ve yanlıştır:
“Lampsakos, Kuzey Troad'da Hellespont'un doğu tarafında antik bir Yunan şehri. Eski adı Pityusa. Phocai ve Milet'ten kolonileştirilmiş. MÖ 6. yüzyılda kent, yakınlardaki Trakya Chersonese'sinin Atinalı tiranları Miltiades ve Stesagoras tarafından saldırıya uğradı. MÖ 6-5. yüzyıllarda Lidya, Pers, Atina, Sparta tarafından yönetildi. Yunan tiranlar Hippoclus ve oğlu Akantides, I. Darius yönetiminde hüküm sürdü. I. Artaxerxes, şehrin Pers kralına ünlü şarabını tedarik etmesi için şehri Themistokles'e verdi. Mycale harbinden [MÖ 479] sonra Delos Birliği'ne katıldığında on iki talent haraç ödedi; 4. yüzyılda altın sikke bastı.
MÖ 411'de Atinalılara karşı bir isyan çıktı. MÖ 196'da Romalılar, şehri Büyük Antiochus'a karşı savundu; şehir Roma'nın müttefiki oldu; Cicero ve Strabo [13.1.15], Roma yönetimindeki devam eden refahını doğrular.
Filozof Anaxagoras, MÖ 434-433 civarı Atina'da bir yargılamadan sonra Lampsacus'a çekilmek zorunda kaldı.
Lampsakos halkının Pers yanlısı olduklarından şüpheleniliyordu. Büyük İskender öfkeyle onlara büyük zarar vermekle tehdit etti. Onlar adına aracılık etmesi için Lampsakoslu Anaksimenes'i gönderdiler.
Aziz Tryphon İznik'te şehit edildikten sonra Lampsakos'a gömüldü [250]. Bilinen ilk piskopos, Parthenius [272-337]. Hellespont'un bir parçası olan kent, Kyzikos Metropolüne bağlıydı. 364’de piskoposluk Marcian tarafından işgal edildi ve aynı yıl kentte piskoposlardan oluşan bir konsey toplandı. Diğer piskoposlar Daniel [451]; Harmonius [458]; Konstantin [680]; İznik'te John [787] ve St. Euschemon. Lampsacus Piskoposluğu 12.-13. yüzyıla kadar Piskoposluk listelerinde anılır. British Müze'de bulunan ünlü Lampsacus Hazinesi bu döneme aittir. Lampsakos, Kharon, Metrodorus, Strato, Aristoteles, Euaeon, Colotes, Polyaenus, İdomeneus ve karısı Batis, Leonteus, Anaksimenes, Aristokles ve Xenophon gibi bir dizi önemli tarihçi ve filozof yetiştirdi.” Vikipedi özetle böyle der. Umar [1993: 504] ve Nişanyan da, Lampsakos için Lâpseki derler ki, yanlıştır.
Lampsakos, “Kyzikos, Proconnesos, Priapos, Parion, Abydos, Poimanenos, Dardanos, İlion, Alexandria Troas, Skamandria-Yunan, Miletopolis, Hiera Germe, Hadrianotherai, Pionia, Seepsis ve Hadrianoi” isimleriyle birlik Hellespontus tablosunda verilir. Akhyraous, Kotoiraikia, Kiminas, Lentiana, Rhyndakos vs. birçok isim de, “D. Hellespontus’un Şehir ve Piskoposlukları” başlığı altında verilmiştir [bk. Remsi, 1960: 164-78].
Hadrianoutherai, Akhyraous ve Kotoiraikia aynı yer ve adı üstünde Gelendost-Kötürnek köyü, Kiminas ise Yalvaç-Gemen köyüdür. Akhyraous ile Kiminas birbirlerine yakın ve Asia eyaletindedir. Asia ise Uluborlu çevresi dâhil, Kemer Boğazı ile Beyşehir arasındaki bölgedir. İmparator Aleksios ile Türkler arasındaki mücadelelerde Poimanenos, Lentiana ve Kotoiraikia ile Akropolites’te de Akhyraous ve Kiminas birlikte zikredilirler.
Kyzikos, Afşar-Kızık; Skamandros, Kemer Boğazı’ndaki ırmak; Poimanenon, Kayaağzı önü; Miletopolis ise Uluborlu şehir çayının Popa çayına döküldüğü yerdedir. Diğer kentlerin de aynı bölgede bulunması gerekmez mi?
“Aziz Tryphon’un, Roma’nın Asia eyâleti valisince Senirkent-İznik’te [Uluğbey] öldürüldükten sonra Apameia [Barla-Boyalı önü] yakınındaki Lampsakos’ta [Kampsada] gömüldüğüne dair bir makale yazdık” [bk. Topraklı-Bilgin, 2021 ve Har.2]. Diğer mühim bir husus: Lâpseki, Çanakkale Boğazı’nın şarkında, Lampsakos ise Kemer Boğazı’nın batısındadır [bk. Pahimeris, 2009: 99-100; Akropolites, 2008: 47, 54-55, 74, 120-21, 162, 166; Har.1-2-3]. Apameia ile Lampsakos arası 13, Lampsakos-İznik [Uluğbey] arası 20 km olup, azami beş saattir. Bir ölü, Lâpseki ile Bursa-İznik arası 310 km [10-12 gün] taşınmış olamaz. Lampsakos’un Lâpseki’ye dönüşmesi işi de, ayrı bir meseledir.
Pelagonia [Herakleia]
Manuel, Mysialıların eski Herakleia’sında [Pelagonia] iken ağabeyinin oğlu Ioannes gözünden yaralanmıştı (Kinnamos, 2001: 96, açık. 52, yıl 1153). Manuel, Mysialıların Herakleia’sında -yerli diliyle Romalıların Pelagonia dedikleri yerde iken- [yıl 1154] âdeti olduğu üzere gece avına çıktı. Manuel, Melangeia’da Metabole denilen yerde konakladı (Kinnamos, 2001: 97, açık.55: Manuel 1143-44’de Melangeia’da idi]. Manuel, Melangeia’dan Pithekas’a giderken, Mysia Olympos’ta hastalandı (Kinnamos, 2001: 35, yıl 1144). Babasının Adana’da ölümü üzerine Manuel, taç giymek için İstanbul’a giderken Side [Eski Antalya], Selukule [Seleukeia], İbradı [Prakana], Beyşehir ve Kemer Boğazı [Menderes’in kaynakları] yoluyla yürüdü. Bu yürüyüş sırasında Prakana’yı zaptetti; Kemer Boğazı’nda da avlandı [1143 Baharı]. Manuel, aynı yılın sonunda bu bölgeye tekrar geldi. İşte Manuel, bu sırada Yassıören’den Barla’ya giderken Barla Dağı’nda [Mysia Olympos] hastalandı. O, 1155’de bölgeye tekrar geldi ve Küçük Firikya’da Türkleri mağlup etti. (Remsi, 1960: 424). Aleksios, John ve Manuel Komnen’in, Kemer Boğazı’na çok sık geldikleri anlaşılıyor. Bunu, III. Haçlı seferi kaynağı Ansbert, “Manuel’in hep kullandığı via regia” [Kıral Yolu] diye kaydeder.
Melangeia, Rumların Melangeiası ve Malagina olarak zikredilen kent, Senirkent-Yassıören’dir. Biz bu fikre imparator Aleksios’un 1113 İznik, Malagina, Basilika, Olympos, Alethina, Akrokos yürüyüşünde vardık (Anna, 1996: 460-61). Zira, [Küçük] İznik, Senirkent-Uluğbey, Malagina Yassıören, Basilika Ayazmana, [Mysia] Olympos Barla Dağı, Alethina Atabey, Akrokos Eğirdir’di. Aleksios, Eğirdir’den sonra gölün şark kıyısını takiple Lebounion harbinin yapıldığı Barla önündeki büyük ovaya gelmiş; orada orduyu Georgios Lebounes’e bırakarak İstanbul’a gitmişti.
İnegöl yanı ve Yassıören olmak üzere iki Malagina var. Bazı tarihler Kemer Boğazı’nın batısı için Yunanistan, Avrupa, Batı; Yassıören’e Rumların Melângeiası der ve burayı 1240 yılında Ertuğrul’a kuşattırır; 1288’de Osman’a fethettirir ve yanındaki Söğüt’ü de Yunanistan’da gösterir (Remsi, 1996: 14; Khalkokondiles, 2014: 19).
“Abbâs b. Velîd, H.95’de [M.714] Herakleia ve diğer bazı yerleri fethetti” (İbnü’l-Esir, 1986: 4, 533). Ben daha önce; 713’de Yalvaç’ı alan Abbâs’ın, 714’de Konya-Ereğli’yi almasının mantıksız olacağını düşünmüş; Herakleia, Eğirdir olmalı demiştim”. Şimdi, Herakleia’nın Eğirdir değil, Kemer Boğazı’ndaki Pelagonia olduğu anlaşılıyor.
Herakleia ad Sipylum [Sipylum yanındaki Herakleia]. “Sipylos, Manisa Dağı’nın Luwi dilinden gelme adının Hellen adına uydurulmuş biçimi. İliada’da böyle kullanılmıştır. Öz biçiminin Sipuwla olduğu, “yarık” anlamına geldiği ve dağın ortasındaki çok büyük bir çatlağa işaret ettiği kanısındayım” (Bilge Umar, 1993: 733). Bilge Hoca! kalk da, -Çirişli Dağı ortasındaki büyük deprem çöküntüsünü ve Sipylos’u doğru açıkladığını- gör. Ancak, Remsi, kendinin de dediği gibi Asya eyâletinin yerini bilmez (Remsi, 1960: 106, 111). Siz, Remsi’ye uymakla yanıldınız. Herakleia [Pelagonia] da Kemer Boğazı yanındadır ve Sipylos, Sigriane ve Athos gibi, daha birçok adı olan Çirişli Dağı’dır.
Umar, “Pelagonia, dibinde ırmak akan doğal boğaz durumundaki bir ovanın, Manastır/Bitola ile Prilep kentleri arasında kalan kuzey bölümünün ve onun yanı başındaki, Erion ırmağı içinde kalan bölgenin ilkçağ ve ortaçağdaki adıdır. İznik Bizanslıları burada 1259’da önemli bir harp kazanmışlardı” der [1993: 648]. Kemer Boğazı, Umar’ın tarifine çok benzer, ama o, Pelagonia için, bir bölge adı, Kinnamos ise bir kent [Herakleia] der. Umar, Malagina için de yanılır. Zira, onun Osmaneli yanına koyduğu Malagina (Umar, 1993: 538), gerçekte İnegöl yanındadır.
“Uluborlu- Küçükkabaca’da bulunan bir yazıtta Zeus’un sanı olarak Penkeleus, [Penkela’lı] sıfatı geçtiği için o yörede Penkela adlı bir köy olabilir. Penkalas Frygia’da bir dere. Rhyndakos’un başlangıç kolu” (Umar, 1993: 653).
Amorion [Uluborlu] ovası için Pankeleia [Pankaleia] denilmesi, Penkela ile ilgili olmalıdır. Cedrenus, “Pankalia, atlarla geçilen bu açık ova, Halys nehrine çok yakındır ” der (Remsi, 1960: 253). Rhyndakos, Popa çayı, Halys ise Kemer Boğazı’ndaki derin ırmağın bir diğer adıdır ve Cedrenus Halys demekte haklıdır [bk. Har.1; Har. 2].
Larissa, Larisa
“Ünlü kargıcı Pelasg soylarına komuta eder Hippothoos, otururlar toprağı bereketli Larissa'da; Başlarında Ares'in filizi Hippothoos'la Pylaios var, Pelasg soyundan Teutamosoğlu Lethos'un oğlu ikisi de” [İlyada, 840].
“Bohemond, Kastoria'dan çıktı, kışlamak niyetiyle Larissa'ya geldi. […]. Bohemond, kendi ordusunun, yalnız ağır donanımlı Keltlerden oluşan bir kısmını [ileriye] yolladı; bunlar, ilk saldırışta, Pelagonia, Trikala ve Kastoria'yı zaptetti. […]. [İmparator] Melissenos ile Kourtikios Basileios'u başkomutan atadı; bu kişi Adrianoupolis’li [Kötürnek] idi. İmparator birliklerini Larissa hisarının sağında bırakıp, güneşin batmasını bekledikten ve savaşçılarına "beni izleyin" komutu verdikten sonra, Libotanion Boğazını aştı. Rebenikos'un çevresinden dolaştı ve Allage denen yer üzerinden Larissa'nın soluna çıktı [Anna, 1996: 162; 165-166]. Bu metne göre; Larissa Afşar civarı, Pelagonia Kemer Boğazı’nın şarkı, Libotanion Kemer Boğazı, Trikala ve Kastoria ise Kemer Boğazı’nın batısındadır.
“Larissa Yunanistan’dadır; Lar[a]-issa: Kum kenti, Hellen yazımında Mylasa” (Umar, 1993: 509). “Larissa, Herakleia ad Sipylum [Çirişli dağı], Asya eyâletinde Yunan şehirleri arasındadır. Larissa, Troad’dadır ve Alexandria Troas’tan pek uzak değildir; Hadrianoutherai ile Poimanenon arasındadır ve sıcak kaynakları vardır” (Remsi, 1960: 116, 178). Hadrianoutherai Kötürnek, Poimanenon ise Garip-Kayaağzı Mahallesi yanındadır [bk.Har.1-2].
Larissa, Yunanistan’da demekle, Yunan şehirleri arasındadır demek farklıdır. İlki yer bildirdiği hâlde, ikincide yer belirsizdir. Yunanistan, Kemer Boğazı’nın batısı, Troad ise şarkıdır. Larissa için Remsi’nin verdiği bilgi yeterlidir ve Larissa Kıral Yolu’nun güneyinde ve Gelendost-Afşar köyü civarındadır. İlyada ve Anna’da zikredilen Larissa da budur. Umar, Larissa hakkında açıkça yanılmaktadır. Asya eyaletinin yerini ve Thrakesia veya Trakya temasının Kemer Boğazı çevresi olduğunu bilmemektedir. Libotanion Boğazı için Umar, “Kleisoura; bir dağ dizisini aşmaya olanak veren, vadi nitelikli dağ geçidi, boğaz” der (Anna, s.165, açık.2) ki Libotanion, Kemer Boğazı’dır.
Anna, s.162-166, 168-169’da, Larissa, Kleisoura, Ouzas, Trikala ve Kastoria’yı zikreder. Umar, bu isimler için Yunanistan’da der ve kelime benzetmesiyle Trikala için Tırhala der ki, yanlıştır. Zira Trikala, Senirkent ovasında üçlü bir kaledir. Kleisoura, Yenice Derbendi [Tzybrite Geçidi]; Ouzas ise, Aleksios devrinde Yarı Barbar Monastras ile birlikte Eğirdir ve Hoyran gölleri etrafındaki olaylarda adına sıkça rastladığımız Bizans askeri bir Türk’tür.
Hippoi, Hellen yazımında İppoi ve atlar demek (Umar, 1993: 318). Hippophoras, Uluborlu Popa çayı [Kiepert, 1912 Afyonkarahisar Paftası]. Larissa Kemer Boğazı civarında olduğuna göre İlyada’da zikredilen Hippothoos ile Hippophoras arasında bir bağ olmalıdır.
Askania Gölü
Askania, Burdur Gölü’nün eski adı. Gerçekte bunun Eğirdir Gölü güney ucu merkez olmak üzere bölgenin adı olduğu kanısındayım. O yörede Luwi uygarlığı çağında o yöreye Askawana, yâni Ada ülkesi denmesi pek yerinde bir adlandırma. Bu konuda Direskene [Yuvalı] adı bize yol gösterir. Askania Strabon’da [12.IV.5] belirtildiği gibi İznik Gölü yöresine, özellikle göl güneyinde Mysia’ya ve Frygia’ya doğru uzanan ülke parçalarına verilen addır. İznik Gölü’ne de Askania denir [Strabon 12.III.42; 12.IV.5 vs.] (Umar, 1993: 120),
“St. George kalesi Nikaia [Askania] gölünün üzerinde ve bu şehrin biraz batı veya kuzey batısında idi” (Remsi, 1960: 230). Umar, İznik gölünde ada olmalı, ama yok derse de, İbn Hordazbih’e göre 847 yılında üç ada vardır. Strabon [XII.4.5]’e göre ikinci bir Askania vardır ve bu Askania, Küçük İznik yakınındaki Hoyran Gölü’dür. Umar, Eğirdir Gölü çevresi için “Ada Ülkesi” denildiği kanısındayım der ki, onun dediği yer, aynı zamanda Deniz teması Cibyrrhaiote’dir. Umar tabiî olarak Mysia ve Küçük Firikya hakkında yanıldığı için ikinci İznik’i de bilmemektedir. Buna rağmen kelimelerin anlamları bakımından iyi yorumlar yapmaktadır.
Petobrogen
İpotobrogen, Kudüs İtineneri’ne göre Mukaddes Nehrin [11 + 6] 17 mil, Lagania’nın 6 mil şarkındadır. Bölgede bulunan Aya Theodori’nin hayatında Peton/Petos geçer; Lagania’nın 12 mil şarkında gösterilir (Remsi, 1960: 264; 269). Eccobriga, Allobroges yahut Allobriges vs. gibi bir Gal ismi taşıyan küçük Petobroge köyü (Remsi, 1960: 266).
“Petobrogen, İznik’ten Ankara’ya uzanan geç ilkçağ anayolu üzerinde Lagania kenti [dolayısiyle Beypazarı] yakınlarında bir köy, ya da kasaba. Ramsay, Petobriga derse de, W. Ruge dayanaksız saymaktadır. Petobrogen Anderson’a göre Sakarya kollarından biri üzerindedir” (Umar, 1993: 657) denilir ki, Hacılar Yolu yanlıştır.
Remsi ve tarihçi, Kıral Yolu, Bizans Askerî Yolu ve Hıristiyan Hacılar Yolu’nu yanlış yerleştirdiler. Biz bunları büyük bir hassasiyetle araziye yerleştirdik. Hacılar Yolu, İzmit, Beldecik, İznik, Eskişehir, Seyitgazi, Afyon, Şuhut, Bozdurmuşbeli yoluyla gelir; Garip ve Kayaağzı’nda Kıral Yolu’na çıkar. Devamla Kemer Boğazı, Beyşehir, Ankara, Karaman, Gülek Boğazı ve Tarsus üzeri Kudüs’e gider. Buna göre Mukaddes Nehir, Kemer Boğazı’ndaki derin ırmak, Lagania Gelendost-Köke Gavur Örenidir. İpotobrogen, Lagania’ya 6 mil, Peton ise 12 mil mesafededir. 6 mil mesafede eski/yeni bir yerleşim yok; 12 milde Bahtiyar köyü var. Lagania’nın 9 mil şarkındaki Kötürnek ile Bahtiyar, ikisi de bir çay üzerindedir. Ancak Petobrogen yolların, suların kavşağında ve tabiî bir kalesi olduğu için Kötürnek’e yerleştirilmelidir. Kötürnek, Sakarya’nın Galos kolu üzerindedir. Bu Sangarios, malûm Sakarya değil, tarihte ülkeler ve halklar arasında devamlı bir hudut olan ikinci bir Sangarios veya Halys’tir [bk. Har.1; Har.2].
Sonuç
Bölge, dağ, ova, ırmak, kent vs. gibi isimlerin, Bizans’ta çok sık değiştiğine dair şu misâl şayanı dikkattir: “Eski Bizans İmparatorlarının vücuda getirmiş oldukları muazzam müdafaa teşkilatının 11. Asırdaki zaif ve gülünç taklidi esnasında Amorion ile Sangarios arasındaki havaliye “Thema Cappadocia” payesi verilmişti. Bu ve bununla beraber Khoma theması Alexius Komnenos zamanında Bortzes isminde bir valiye teslim edilmişti; Sanganios'a uzanan havâli onun idaresi altında idi” (Remsi, 1960: 253). Burada zikredilen Amorion Uluborlu, Sangarios Kemer Boğazı’ndaki ırmak; Khoma, diğer adı Soublaion olan Kemer Boğazı garbı ve Garip köyü yanındaki kaledir. Khoma, Sangarios’un garbında olduğu hâlde Khoma theması, Sangarios’un şarkı ve Yalvaç bölgesidir. Bourtzes ise 976’da Bizans’a başkaldıran Eğirdir Gölü çevresi ile Uluborlu ovası valisi Bardas Skleros’a destek çıkan Yalvaç valisidir.
Bourtzes’in Yalvaç: Kurusarı, Akçaşar, Hüyüklü, Eğirler, Tokmacık köylerindeki mülklerine; Aleksios’un 1116 yılı, son seferinde Kedrea [Şuhut-Arızlı]-Zompe arasındaki yürüyüşü şahadet eder [bk. Anna, 1960: 489, açık.5].
Üstteki izahattan Lampsakos, Pelagonia, Larissa ve Petobrogen ile Askania Gölü’nün Asia eyâleti ve Kemer Boğazı [Hellespontus] bölgesinde bulundukları; Melangeia’nın Senirkent-Yassıören, İznik’in Uluğbey, Askania’nın Hoyran Gölü; Lampsakos’un Kayaağzı önü; Pelagonia’nın Kemer Boğazı şark sahili; Larissa’nın Gelendost-Afşar köyü civarı; Petobrogen’in Kötürnek köyü olduğu anlaşılmaktadır [bk. Har.1-2-3].
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Akropolites, Georgios (2008): Vekayinâme, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Attaleiates, Mikhael (2008): Tarih, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Grigoras, Nikeforos (1973): Rhomäische Geschichte, çeviri-açıklama: J. Louis V. Dieten, 1. Ks. (Bl. I-VII), Stuttgart.
Homeros (Mart 2014): İlyada (Ίλіάς), Çeviri: Azra Erhat- A. Kadir, Türkiye İş Bankası yayını-İstanbul.
Khalkokondiles, Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çev. Anthony Kaldellis, Londra..
Kiepert Haritaları: https://www.loc.gov/resource/g7430m.gct00325/?st=gallery
Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çeviri: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Ksenofon (Ksenophon) (2011): Anabasis: Onbinlerin Dönüşü, Çeviri: Oğuz Yarlığaş, Kabalcı-İstanbul.
Pahimeris (Pachymeres), Georges (2009): Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat-İstanbul.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay.-İstanbul.
Topraklı, R.-Bilgin, K. U. (2021): “Eğirdir Gölü Coğrafî Değişimi Öncesi Kemerli Kamusal Önder Aziz Trifon”, UTAD, s.301-318.
Topraklı, Ramazan (2023): “Tomarza ile Roma, Rum, Elen, Yonan ve Grek”, DikGazete [erişim 08.11.2024].
https://www.dikgazete.com/yazi/tomarza-ile-roma-rum-elen-yonan-yunan-ve-grek-6365.html
Topraklı, Ramazan (2024): “Halys, Donuz ve Kıral Yolu”, DikGazete [erişim 08.11.2024].
https://www.dikgazete.com/yazi/halys-donuz-ve-kral-yolu-7327.html
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Eğirdir Gölü [2020], Yağış Havzası ve çevresi anlatılıyor. 15 Kasım 2024 itiberiyle göl, çok küçülmüştür.
Har.1. Coğrafi Değişim: Eski eğirdir ve Hoyran Gölleri, Kıral Yolu ve Bizans Askeri Yolları.
Har.2. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
Har.3. Coğrafi Değişim. Kıral Yolu, Bizans Askeri Yolları. İki Peutinger Tablosu, Kemer Boğazı, Apameia, Lampsakos, İznik.
Facebook Beğen
Twitter Takip Et
Instagram Takip Et
WhatsApp Mesaj Gönder
Threads Takip Et
Youtube Abone Ol
E-Posta Gönder