Rusya Ermenistan’a geri mi dönüyor?
Son gelişmelere bakılırsa Rusya'nın Gümrü üssü üzerinden Güney Kafkasya’ya yeniden yerleşim ve Kremlin’in Paşinyan’a yönelik baskı stratejisi denilebilcek bir süreçle karşı karşıyayız.
Paşinyan yönetimindeki Ermenistan, Karabağ Savaşı’nın ardından Rusya’ya olan güvenini kaybetti. Güvenlik politikasında Batı’ya yönelen Erivan, önce Rus FSB görevlilerini havalimanından çekti, sonra sınır kapılarındaki Rus askerlerini pasifize etti. Ancak Ukrayna istihbaratının 5 Temmuz 2025 tarihli raporu, tüm dengeleri altüst etti: Moskova, Gümrü’deki 102. Askerî Üsse sessiz sedasız takviye yapıyordu.
Kremlin’in Güney Kafkasya’daki bu hamlesi, sadece askeri değil, diplomatik bir mesaj niteliği taşıyor. Çünkü bu sırada Ermenistan Başbakanı Paşinyan, Moskova’nın haberi olmadan Abu Dabi’de Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev’le görüşmüş, Türkiye ile ilişkileri yumuşatmış ve Batı ile askeri işbirliğini artırma yönünde adımlar atmıştı. Dahası, Kremlin’e yakın Ermeni Apostolik Kilisesi ile yaşadığı açık kriz, iç siyasette Rusya’ya karşı yeni bir direnç hattı oluşturdu. Şimdi kritik soru şu: Moskova, Gümrü üssünü tahkim ederek Paşinyan’a mı gözdağı veriyor? Yoksa Ermenistan üzerindeki nüfuzunu kaybetmemek için zamanla yarışan bir güç mü?
Rus ordusu Gümrü’deki üslerini tahkim ediyor…
Ermenistan'ın kuzeyindeki Gümrü kentinde bulunan 102. Rus Askerî Üssü, Moskova'nın Güney Kafkasya’daki en önemli askeri varlıklarından biri olmayı sürdürüyor. Ruslara göre 102. Askeri Üssün birlikleri, Ermenistan Cumhuriyeti ile askeri işbirliğinin kurulması ve geliştirilmesine büyük katkı sağlıyor ve Rusya ve Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından düzenlenen ortak etkinliklere doğrudan ve aktif olarak katılıyor. 102. Askeri Üssün muharebe misyonu, Ermenistan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri ile işbirliği içinde Rusya'nın güney sınırlarını korumak.
Üs, 1 Eylül 1994'te Transkafkasya Askeri Bölgesi'nin 127. Motorize Piyade Tümeni'nin üssünde kuruldu. 16 Mart 1995'te Moskova'da, Rusya ve Ermenistan cumhurbaşkanları Boris Yeltsin ve Levon Ter-Petrosyan, Ermenistan topraklarında 25 yıllık bir Rus askeri üssü kurulması konusunda, taraflardan hiçbiri itiraz etmezse otomatik olarak 5 yıl daha uzatılacak bir anlaşma imzaladılar.
1995’te imzalanan anlaşmayla kurulan üs, 2010’da yapılan ek protokolle 2044 yılına kadar uzatılmış durumda. Yaklaşık 4.000 personelin görev yaptığı bu üs, Erivan yakınlarındaki Erebuni Havaalanı’nda konuşlu MiG-29 uçakları, S-300V hava savunma sistemleri ve çeşitli zırhlı unsurlarla önemli bir operasyonel kapasiteye sahip.
Moskova, üssü ücretsiz kiralıyor. Üssün bakımı kısmen Ermenistan devlet bütçesinden sağlanıyor. Günümüzde 102. askeri üs şu anda Rusya açısından askeri olmaktan çok siyasi öneme sahip. Moskova yanlısı Ermeni gruplar için 102. askeri üssün varlığı Ermenistan'ın garantörü. Ancak günümüzde Erivan'daki siyasi liderliğin değişmesiyle birlikte Rus ordusu, işgalci statüsünde değerlendiriliyor.
Erivan Moskova’yı sınır dışı ediyor!..
Ancak, Başbakan Nikol Paşinyan yönetimindeki Ermenistan, Karabağ’ın Azerbaycan tarafından Eylül 2023’te tamamen kontrol altına alınmasının ardından, Moskova’nın askeri varlığının ülkeye bir fayda sağlamadığını açıkça dile getirmeye başladı. Paşinyan, The Wall Street Journal’a verdiği demeçte, “Bu olaylar, güvenlik ilişkilerimizi çeşitlendirmemiz gerektiğini gösterdi” diyerek, Erivan’ın yeni savunma ortakları arayışına yöneldiğini belirtmişti.
Bu bağlamda, 1 Ağustos 2024 itibarıyla Zvartnots Havalimanı’ndaki Rus FSB görevlilerinin çekilmesi sağlandı. Ardından, Ocak 2025’te İran sınırındaki Agarak ve Şubat 2025’te Türkiye sınırındaki kontrol noktalarında görev yapan Rus sınır muhafızlarının da faaliyetleri sona erdi. Paşinyan yönetimi, Rusya’nın iç işlerine müdahalesinden ve Ermenistan Kilisesi’ni siyasi bir araç olarak kullanmasından duyduğu rahatsızlığı defalarca dile getirdi.
Özellikle Ermenistan Kilisesi’nin muhalif duruşunu Kremlin’in desteklediği ve bu yapının Paşinyan’a karşı içeride bir baskı unsuru olarak kullanılmaya çalışıldığı ileri sürülüyor.
Gümrü'de askeri hareketlilik: Rusya darbe hazırlığında mı?
Tüm bu gerilime rağmen, Ukrayna Askerî İstihbarat Teşkilatı (HUR), 5 Temmuz 2025’te dikkat çekici bir iddiada bulundu: Rusya, Gümrü'deki 102. Üsse yeni birlikler ve silah sistemleri sevk ediyordu. HUR’un yayımladığı belgelerde, 13 Mayıs – 11 Haziran 2025 tarihleri arasında 8., 18., 49. ve 58. Ordu birliklerinden seçilen askerlerin Gümrü’ye konuşlandırıldığı ve seçim sürecinde mesleki yeterlilik, psikolojik dayanıklılık, muharebe hazırlığı gibi kriterlerin esas alındığı belirtiliyordu. Uyuşturucu geçmişi olan adayların reddedilmesi gerektiği de vurgulanmıştı.
Ermenistan Dışişleri Bakanlığı bu iddiaları “kurgulanmış haberler” olarak nitelendirse de Ukrayna tarafı, Rusya Güney Askerî Bölgesi Komutanlığı’na ait olduğunu öne sürdüğü yeni belgeler yayımlayarak iddialarını yineledi. Belgelerde, Gümrü Üssü’nün “muharebe kapasitesinin neredeyse iki katına çıkarıldığı” ifade ediliyordu.
Kremlin'e karşı sessiz ittifak: Paşinyan - Aliyev - Ankara hattı…
Bu süreçte dikkat çeken bir başka gelişme, Paşinyan’ın Moskova’nın bilgisi dışında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’le 6. Avrupa Siyasi Topluluğu Zirvesi sırasında Abu Dabi’de gerçekleştirdiği gayriresmî görüşmeydi. Kremlin haberdar edilmeden yapılan bu temas, Rusya açısından ciddi bir diplomatik rest olarak algılandı. Ayrıca Erivan’ın Türkiye ile ilişkilerde yumuşamaya gitmesi, sınır kapıları ve doğrudan temaslar üzerinden Ankara ile normalleşme sürecini hızlandırması, Moskova’nın Güney Kafkasya’daki nüfuzunu daha da zorlayıcı hâle getiriyor.
Avrupalı güvenlik uzmanları, Ermenistan ile Azerbaycan arasında sağlanacak kalıcı bir barış anlaşmasının, Rusya'nın bölgedeki etki alanını daraltabileceğine dikkat çekiyor. Bu nedenle, Kremlin’in Gümrü üssünü tahkim etmesinin sadece askeri değil, aynı zamanda siyasi bir mesaj taşıdığı hem Erivan hükümetine hem de bölge ülkelerine yönelik bir gözdağı anlamı taşıdığı düşünülüyor.
Sonuç olarak, Moskova bir yandan askeri varlığını tahkim ederken, diğer yandan içeride Ermeni Kilisesi üzerinden Paşinyan’a baskı kuruyor. Ancak Ermenistan’ın Batı ile ilişkileri çeşitlendirme çabaları, Türkiye ile normalleşme adımları ve Aliyev ile doğrudan temasları Kremlin'in Güney Kafkasya’daki oyun planını karmaşıklaştırıyor.
Rusya, Güney Kafkasya'da alan kaybederken, Türkiye stratejik boşluğu dolduruyor…
Ermenistan ile Azerbaycan arasında artık Moskova’nın değil, tarafların doğrudan inisiyatifiyle yürüyen yeni bir barış süreci yaşanıyor. Abu Dabi’de gerçekleşen Aliyev–Paşinyan görüşmesi, bu anlamda tarihi bir kırılma anı oldu. Sürece ne Kremlin ne Brüksel ne de Washington doğrudan müdahil oldu. Görüşme tamamen aracısız gerçekleşti.
AB bu süreci, Güney Kafkasya'da Rus etkisini sınırlamak adına stratejik bir fırsat olarak görüyor. Ancak bu yeni denklemde yalnızca Avrupa değil, Türkiye de giderek belirginleşen bir aktör hâline geliyor. Ankara, NATO üyesi olmasına rağmen Rusya ile Suriye ve Libya gibi kriz sahalarında işbirliği yapabilen ender ülkelerden biri. Kremlin, Türkiye'nin yalnızca Orta Asya’daki değil, Güney Kafkasya’daki etkisinin de gayet farkında.
Ankara’nın Bakü üzerindeki etkisi zaten tartışmasız. Ancak son yıllarda Erivan’la da kurduğu diyalog ve sınır normalleşmesi girişimleriyle, Türkiye bölgedeki her iki aktöre temas edebilen nadir ülkelerden biri konumuna geldi. Bu nedenle Kremlin, bölgedeki yalnızlaşmasını dengelemek için Ankara'nın dolaylı desteğini almaya çalışıyor. Özellikle Ermenistan’ın Batı’ya yönelmesi ve Azerbaycan’ın çok kutuplu politikası, Moskova’yı aradığı istikrar için Türkiye’ye daha fazla yakınlaştırıyor.
Kısacası; Rusya, Güney Kafkasya’daki geleneksel ağırlığını yitirirken, Türkiye hem Batı ile Rusya arasında manevra yapabilen esnek aktör kimliğiyle hem de bölge halkları üzerindeki tarihsel bağlarıyla stratejik boşluğu doldurmaya aday. Bu bağlamda Kremlin, Türkiye’yi rakipten yoruldu ve Güney Kafkasya’da nüfuz alanını koruyabileceği bir “kanal” olarak değerlendirmeye başladı.
Rusya, Gümrü Üssü’nü sarbe üssüne dönüştürür mü?
Rusya ile Ermenistan arasındaki ilişkiler, Ukrayna Savaşı'nın gölgesinde ciddi bir kırılma yaşıyor. Bir yandan Moskova, Ukrayna cephesinde ağır kayıplar veriyor ve giderek daha fazla dış destekli askeri unsurlara yönelmek zorunda kalıyor. Diğer yandan, Ermenistan’daki siyasi gelişmeler Kremlin açısından alarm verici boyutlara ulaşmış durumda.
Başbakan Paşinyan’ın Batı’ya yönelme siyaseti, Rusya’nın Güney Kafkasya’daki geleneksel nüfuzunu tehdit ediyor. Erivan’ın Avrupa Birliği ile yakın ilişkiler kurması, ABD ile savunma alanında ortaklık arayışı ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nden (KGAÖ) fiilen uzaklaşması, Kremlin için bir kırmızı çizgiye dönüşüyor. Moskova, Paşinyan’ı artık “müttefik” değil, “kontrol dışına çıkmış bir aktör” olarak görüyor.
Bu ortamda Ermenistan'daki Rusya yanlısı grupların harekete geçmesi dikkat çekici. Paşinyan ile Ermeni Apostolik Kilisesi arasında yaşanan son gerilim, sadece dini bir anlaşmazlık değil. Aynı zamanda, Kremlin’e yakın siyasi çevrelerin ve geleneksel elitlerin Paşinyan’a karşı birleştiği bir cephe gibi işliyor. Rusya'nın bu çevreleri kullanarak Paşinyan yönetimini zayıflatmaya ya da devirmeye çalıştığı yönünde güçlü işaretler var.
Böyle bir tabloda Gümrü’deki 102. Rus Askerî Üssü’nün konumu daha da kritik hâle geliyor. Bu üs, Rusya'nın Güney Kafkasya’daki askeri varlığının en önemli dayanağı. Yaklaşık 3 bin asker, S-300 hava savunma sistemleri ve MiG-29 uçaklarıyla donatılmış olan üs, teknik olarak bir iç müdahaleyi destekleyebilecek kapasitede. Rusya'nın bu üssü, Ermenistan’daki iktidar değişikliğini hızlandırmak için kullanma ihtimali, geçmişe kıyasla artık daha fazla tartışılıyor.
Ancak Rusya'nın bu yönde doğrudan bir adım atmamasının birkaç nedeni var. Her şeyden önce Ermenistan kamuoyunda zaten Rusya karşıtı bir dalga yükselmiş durumda. Gümrü Üssü’nün bir darbeye zemin hazırlaması, halk nezdinde büyük bir öfkeye yol açabilir. Bu da Ermenistan'ı tamamen Batı'nın kucağına itme riskini doğurur. Ayrıca böyle bir adım, ABD ve AB’nin Erivan’a açık destek vermesine neden olabilir. Bu da Rusya için ikinci bir Ukrayna cephesi anlamına gelir.
Rusya, Gümrü Üssü’nü bir darbe üssüne dönüştürme seçeneğini tümüyle rafa kaldırmış değil. Ancak bu adımı atması, Paşinyan’ın Moskova açısından “geri dönülemez” bir çizgiyi geçmesiyle mümkün olabilir. Örneğin üssün kapatılmasına yönelik girişimler, NATO ile güvenlik iş birliği gibi somut adımlar bu eşiği oluşturabilir.
Şimdilik Moskova, Paşinyan’ı içeriden yıpratma ve Ermenistan’da toplumsal istikrarsızlık yaratma yönündeki politikaları tercih ediyor. Ama durum sertleşirse, Kremlin’in Gümrü Üssü’nü bir iç müdahale aracına dönüştürmesi ihtimal dışı değil. Ayı ile aynı yatağa girenler bir kez daha düşünsün!
.
Ömür Çelikdönmez, dikGAZETE.com
омюр челикдёнмез, Дикгазете
Seçilmiş Kaynakça
https://samsv.narod.ru/Div/Sd/sd261/default.html
https://mediamax.am/ru/news/parzabanum/13078/
https://ria.ru/amp/20250519/armenija-2017811853.html
https://www.gazeta.ru/army/2020/03/15/13005949.shtml
https://www.savunmasanayist.com/pasinyan-102-rus-askeri-ussu/
https://gyumri.mid.ru/ru/sootechestvenniki/102_aya_rossiyskaya_voennaya_baza/
https://news.ru/world/dogovor-dorozhe-deneg-ekspert-o-veroyatnosti-vyvoda-bazy-rf-iz-armenii
https://vestikavkaza.ru/articles/rossijskaa-baza-v-gumri-gde-nahoditsa-sostav-cislennost-i-istoria.html
https://moscow-baku.ru/news/society/chto_armeniya_zayavila_po_voennoy_baze_rossii_v_gyumri_19_maya_/
https://gazeteoksijen.com/dunya/rus-ordusundan-ermenistana-acil-ikmal-emri-turkiye-sinirina-3-kilometre-246046
https://eurasiatoday.ru/vozmozhnyj-vyvod-rossijskoj-bazy-iz-armenii-geopoliticheskie-posledstviya-i-ekspertnye-mneniya/
https://euromaidanpress.com/2025/07/07/armenia-denies-russian-troop-surge-ukraine-reveals-orders-proving-buildup/
https://tr.euronews.com/2025/07/08/ukrayna-askeri-istihbarati-rusyanin-ermenistandaki-askeri-varligini-artirdigini-iddia-etti
https://as.com/actualidad/politica/ucrania-acusa-a-rusia-de-aumentar-su-presencia-militar-en-un-pais-vecino-de-turquia-con-un-fin-clave-desestabilizar-la-seguridad-n/
https://www.dikgazete.com/haber/aliyev-ve-pasinyan-abu-dabi-de-bir-araya-geldi-958052.html