İbn Hordazbih ve El-İdrîsî’deki Bizans Yolları
İbn Hordazbih ve El-İdrîsî’deki Bizans Yolları
-Har.1. Tarihi Yollar
İBN HORDAZBİH VE EL-İDRÎSÎ’DEKİ BİZANS YOLLARI
Bu makaleyi, İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin ruhlarına ithaf ediyorum.
Özet
Makalenin amacı, İbn Hordazbih (820?-912) ve el-İdrîsî’nin (1100-1166) verdikleri ve büyük ihtimalle Bizans kaynaklarından almış olduklarını sandığım Tarsus- Uluborlu ile Uluborlu- Halîc (İzmit Körfezi’ndeki Taşköprü veya Kibotos) ve Uluborlu- (Bursa) İznik arasındaki yolları araziyle yüzleştirmektir. Ben bu yolları, 2013’te yayınladığım Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye adlı kitapta verdim, ama bilâhare çözdüğüm bazı hususlar ile, hâlâ çözemediğim noktaları da açıklamak niyetiyle çok kısa olarak yeniden yazmanın yararlı olacağını düşündüm.
Açar Kelimeler: İbn Hordazbih, el-İdrîsî, Anayol, Kıral Yolu, Bizans Askerî Yolları
Giriş: “Her yeni bilgi ve bulgu tarih bilgimizi değiştirebilir”
Üç Ocak Salı Saat 04’te uyandım, uyumaya çalışırken aklıma Kemer Boğazı ve Abydos geliyor. Ardından Hordazbih’in verdiği Ebr-u Masmâne ile el-İdrîsî’nin verdiği Medinetü’l-Endosyâne. Yer adları birbiri ardınca sökün ediyor. Gözümü yumuyorum, ama olmuyor.
Malum olduğu gibi, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişimi ve Anayol’un (Kıral Yolu) Kemer Boğazı’ndan geçtiğini fark etmiş; İbn Hordazbih ile el-İdrîsî’nin verdikleri tarihî yolları araziye yerleştirmeyi başarmıştım. Saat 10.30’da yatmış; yarım yamalak 5,5 saat ancak uyumuştum. Önceleri 3-4 saat uyurdum, ama Osman Müftüoğlu’nu dinledikten sonra sekiz saat uyumaya çabalıyorum.
Rahmetli anam, ekin kavrarken bizlere, “gidin, biraz dinlenin, dinlenmek de çalışmaktan sayılır” derdi. Uykularımı da çalışmaktan sayarsak yaklaşık 150 bin saattir sadece ve sadece Göller Bölgesi ve bilhassa da Kemer Boğazı’nda düğümlenen tarih düğümünü çözmeye çalışıyorum. Çok büyük ölçüde de çözdüm sayılır.
Murat Ağarı Kıral Yolu’nu Şöyle Verir (İbn Hordazbih, 2008: 87)
Tarsus… Minâ’dan nehr-i Hirakl 12 mil, Medinet-i Leben 8, Ra’sü’l-Gabe 15, Miskinîn 16, Ayn-ü Burgûs 12, Nehru’l-İhsâ 18, Rabd-ı Kûnya (Konya ovası) 18, Alemeyn 15, Ebr-u Masmâne 20, Vâdi’l-Cevz 12, Ammûriye 12 mildir. Tarsus ile Minâ arasını ben atladım, Nehr-i Hirakl ile Çarşamba çayı arasını ise İbn Hordazbih atlar.
Bu yol, Kıral Yolu, via regia, İpek Yolu, Taberî’de Tarikü’l-Cadde, yâni Anayol’un Tarsus-Uluborlu kısmıdır. Nehr-i Hirakl, Ereğli ırmağıdır. Hordazbih, Ereğli ırmağı ile Çarşamba çayı arasını şöyle verir (Topraklı, s.154):
Derbe’s-Selame’den Lülüe’ye (Ulukışla), et-Tarfa nehri, Hırbe’t-Farta, Kanna kalesi, Abkarson, Yukarı Hıbr-ı Fardene, el-Hedy şehri (Hdye kalesi), Katalak, Farta, Abrekenas, Lâta (Tahtalı), (Çarşamba çayı) ve Ammûriye.
Medinet-i Leben, süt şehri (ak şehir) olup, bugün için bu yer Çarşamba çayına 8 mil olan Bozkır-Akise (Ak kilise) veya yanındaki taşları beyaz olan ören yeridir. Bu tespitten sonra iş kolay. Ormanın başı 15 mil, Miskinîn (Beyşehir) 16 mil, Ayn-ı Burgûs (Pyrgos, Eflâtun Pınarı) 12 mil, Nehrü’l-Ahsa (Yeraltı nehri = Fele Pınarı olup, hâlâ dağın altında bir nehir var) 18 mil. Rabaz-ı Konya (Konya ovası değil, Yalvaç-Manarga köyü.
Konya il sınırı veya Konya Kapı) 18 mil, el-Alemeyn (iki işaretli, Gelendost-Kötürnek köyü, burada iki tanrılı ilginç bir din var). Ebr-u Masmâne (Kemer Boğazı’ndaki köprü veya ırmak) 20 mil, Vadiü’l-Cevz (Yassıören-Güreme arası Cevizli-dere) 12 mil, Ammûriye (Uluborlu) 12 mil.
Görüldüğü gibi yol, hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde araziyle örtüştü. Ammûriye- Uluborlu’dur. Çözemediğim tek isim, Ebr-u Masmâne, İbr’i Mismâne, Fransızca nüshadaki Abroumasmâna’dır. Bu isim, Yenice Sivrisi ile adlandırılan Kemer Boğazı’ndaki köprü veya nehre işarettir.
Bu Yolu el-İdrîsî Tersten Verir (Topraklı, 2013: 144-155, terc. Prof. KY Kopraman)
Ammûriye- Medinetü’l-Endosyâne 24 mil, Hısnu’l-Meclis 20 mil, Rabaz-ı Konya 15 mil, Nehrü’l-Ahsa 18 mil, Hısnu’l-Şemeşkî 28 mil (İbn Hordazbih’e göre 30 mil). Şemeşki’den Konya’ya bir yol var. Medinetü’l-Leben 26 mil. (el-İdrîsî, 1984: 264-265). Aradan 250 yıl geçmiş, ama Rabaz-ı Konya, Nehrü’l-Ahsa ve Medinetü’l-Leben adlarını muhafaza etmiş, İbr’i Mismâne- Medinetü’l-Endosyâne, el-Alemeyn ise Hısnu’l-Meclis olmuş.
el-İdrîsî II, 2002, s.809’da “Endosâne’de muhkem bir kale var” der ki, bu kale Miryokefalon kalesidir. Hısnu’l-Şemeşkî, Beyşehir’de denk gelir ki, Konya’ya bir yol vardır. Hısnu’l-Meclis toplantı kalesi demek olup, Kötürnek adı, Hısnu’l-Meclis’in Türkçesi olabilir. DLT’de “kötü” dam, “ternek” toplanmak, kötü + ternek > Kötürnek (toplantı kalesi), ama Endos ne? Tantaendia Köprüsü, Boğaz’daki köprünün farklı bir adıdır. Kemer Boğazı’nın doğu kıyısı Abidos, Çirişli dağının farklı bir adı ise İbidos’tur (Anna, 1996: 459). İbidos adı, belki de Abidos/Abydos ile ilgilidir.
İbn Hordazbih’in verdiği İbr’i Mismâne ile el-İdrîsî’nin verdiği Endos-yâne veya Endosâne kelimesi, tam on yıldır (2013’ten beri) zihnimde bir çengel gibi asılı durur. Yeni gelişmeler oldukça Prof. Fatih Erkoçoğlu olmak üzere hocalarıma tekrar tekrar sorarım.
Fatih Bey, yoğun adam -Hocam, siz çözersiniz der geçer. Kopraman Hocam ise Ramazan Bey, böyle tarihçilik olmaz diye bana kızar.
Kopraman Hocamın İbr’i Mismâne için ta 2013’te İbn Hordazbih’i tercüme ederken yaptığı; “İbr- iğne, sivri, Mismâne- deve hörgücü” yorumuna bakıp Sivri Köprüsü, yâni Yenice Sivrisi Köprüsü olabilir mi demişim, ama hâlâ mutmain olabilmiş değilim.
Bu minval üzere giderken, aklıma Endos veya İndos, Kemer Boğazı’ndaki ırmağın veya boğazın farklı bir adı olabilir mi sorusu geldi. Hemen Remsi’ye (Ramsay) baktım:
O, “Buradan geçen Kazanes deresi İndos'un bir kolu olup Kadmos dağından kaynar” (Firikya, 146). “Karalitis Gölünden geçerek İndos Nehrine varıncaya kadar ilerler ve nehrin boyunca ta denize kadar inerdi” (Asya Vilâyeti Yolları, 188). “Kiepert, haklı olarak yeni haritasında İndos nehriyle Kalbis nehrini birbirinden tefrik ediyor. Pliny ile Livy'ye malum olan İndos başka, Strabo ile Ptolemy'nin bahsettikleri Kalbis de başkadır” (Zeyil, 490) der.
Anladım ki İndos, Kemer Boğazı’ndaki ırmaktır ve Remsi yine yanılmıştır. Kadmos, Honaz dağı olmadığı gibi İndos, Honaz Dağından çıkmamaktadır.
Bütün hatalar, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişimi bilmemekten kaynaklanmaktadır.
Son bir iki aydır Prof. Zerrin Günal Hoca ile yazışıyorum. Tarih alanında çalışmaya başlayalı bana ilk kez, bir tarihçi, yer adları hakkında bir şeyler sorma nezaketinde bulundu.
O kişi Zerrin Hanımefendi. Zerrin Hocayı 1998’de Sultan II. Mes’ûd için yazdığı makaleyle tanıdım. O’nun, Amourios’un oğlu için “Amorionlu Ali” yorumu benim, Amourios, Amorion’un sahibi Hamid Bey ve oğlu Amorionlu İlyas (Hales) iddiama destek olmuştu.
Zerrin Hoca, İpsos ile ilgili birçok bilgi gönderdi. Bunlar ekseriya coğrafi değişim bilinmeden yazılmış yanlış bilgilerdi. İndus, Strabo ve Mela’nın Calbis nehri ile aynı, kaynakları Kibyra’nın yukarısındaki Cadmus dağında bulunan, Dalaman Tchy. Adını filin üzerinden nehrin içine atılan bir Hintli’den aldığı söylenmektedir (Pliny, 1855: 459, açık.1) bilgisi ilginç.
İndus için Dalaman çay denilir. Neden Dalaman çay dediklerini hemen anladım. Kemer Boğazı’ndaki ırmak bilinmediği için el-Battâl ve İndus adları Dalaman çay sanılmıştı.
Pol Vittek ve Osman Turan da, el-Battâl için Dalaman çay demişlerdi. Zaten Remsi de Honaz dağından doğduğunu söylemekle, İndus ile Dalaman çayı kastetmiş oluyordu. Ama bir Hintli ve bir filin Kemer Boğazı’nda ne işi olabilirdi?
MÖ 301’de vukû bulan İpsos savaşında filler kullanıldığını hatırladım. Zerrin Hoca, bu savaşla ilgili Notes on the geography of Asia Minor prepared on behalf of the Admiralty, London 1916, s.53’ten bir metin gönderdi.
Ki, Apameia-Celaenae için Dineir (Dinar), İpsus için Chai (Çay) yanındaki ova denilmişti. İpsos savaşında Antigones’in 75, Selefkos’un 400 fili vardı denilince olay birden aydınlandı.
Zerrin Hanım, “Nişanyan’dan da İpsos, Afyon-Sipsin ve İpsos akk, s’İpson (Anadolu Dilleri); İskender’in mirasçılarından Antigones ile Selefkos ve Lizimahos arasında MÖ 301 belirleyici savaşın gerçekleştiği yer” gibi bir bilgi gönderdi ki, Sevan Bey bu yorumunda yanılmıştı.
Çünkü İpsos savaşı da Miryokefalon Savaşı’nın yapıldığı yerde, yâni Kemer Boğazı ile Köke köyü arasında yapılmıştı. Tarihî Anayol, savaş alanı ve Kemer Boğazı’na 8 mil uzakta bulunan tarihî İp Kuyusunun adı İpsos ile ilgiliydi. “İpsos, Firikya Salutaris’te piskoposluk merkezidir” (Sevin, 2001: 208).
İp Kuyusu, Firikya Salutaris’te idi ve her yanı dik bayır Kelene (Kelainai) Hisarı, yâni Yenice Sivrisi, İp Kuyusuna iki mil uzaktaydı (Arrianos, 1945: 66).
İpsos savaşı, Antigones’in merkezi Kelene’nin yanında yapılmıştı. Galip Lizimahos, Antigonia (İlegüp) adını Nikaia yaptı.
Kelene’nin Dinar’la hiçbir ilgisi olmayıp, Kemer Boğazı’ndaki Menderes’e İndos (Hintli) denilmesinin artık mantıklı bir izahı yapılabilirdi. Hypsos (İpsos) adı, Kypsella olarak da kaydedilmiştir (Anna, 1996: 227).
İdrîsî, Beyşehir (Şemeşki)-Akkise (Leben) arasını 5 mil eksik veriyor. (Hirkale ırmağı) et-Turfa vadisi 23 mil, Derb Boğaz (ismi hâlâ yaşıyor) 22 mil, Hısnu’l-Harkup (İH- Cerdekup) 24 mil, Rahva (yüksek ova, yayla) 19 mil, Tarsus 12 mil (el- İdrîsî, 1984: 264-265). (Haritalar için bk. Topraklı, 2013: Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye).
El-Alemeyn’den Ammûriye’ye Diğer Bir Yol (İbn Hordazbih.1889: 100-101)
El-Alemeyn’den Nasre’l-Akritî köyleri 15 mil, el-Basilyon Gölü başı (Hoyran Gölü ucu, Aş. Kaşıkara) 10 mil, el-Sind (Şuhut-Çoru) 10 mil, Senade (Sinnada, Mahmutköy) kalesi 18 mil, Maal 25 mil, Ammûriye ormanı 30 mil.
Ammûriye-Halîc Yolu (İbn Hordazbih.1889: 101-102)
Ammûriye ormanı el-Harab köyleri 15 mil, sağari nehri Ammûri (Ammûriye nehri aşağısı, Popa çayı aşağısı, ad Vicum) 2 mil, el-Alec (İdrîsî’de el-Feth, Şuhut-Oynigan: Oynan/Eumeneia) 12 mil, Galami el-Gabe (ormandaki Kalami/Kalamos, Şuhut-Çobankaya) 15 (12) mil, Yahudi kalesi (Şuhut) 12 mil, Sindaburi (Santabaris, Afyon) 18 mil, (Afyon ile Seyitgazi arası atlanmış) 63 mil, Deruliye/Eskişehir Humru’l-Melik çayırı 35 mil, Garabuli kalesi 15 mil, Kenasi’l-Melik 3 mil, et-Tolul 25 mil, Ekvar 15 mil, Melacine (Malagina, İnegöl yanı) 15 mil, İtabl el-Melik 5 mil, el-‘İbra Kalesi (İznik Gölü batı ucu) 30 mil, el-Halîc (Taşköprü: Kibotos) 25 (24) mil. Cem’an 305 (301) mil.
Kibotos, Taşköprü olup, Haçlılar Civitot der (Remsi, 1960: 203, açık.1). Bir Kibotos da Kemer Boğazı’nda olup, Sivitut da denilir (Deguignes, 1976: 1106).
“Meâbir’e varılır” denilen yer (İbn Hordazbih, 2008: 96), Civitot’a denk gelmektedir. Meâbir geçitler, köprüler demek olup (Kubbealtı Sözlük), Kibotos’un geçilecek yer gibi anlamı da olmalıdır.
Kibotos Kemer anlamına olup, kemer köprüleri anlatır. Kemer Boğazı’nın 6-7 bm güneyi ve Barla-Boyalı önünde Soter Antiyokus’un anası Apama adına, MÖ 270’lerde Eski Myria (İzmir) üzerinde kurduğu ve Kemer Boğazı ile Kelene Hisarı arası ve Marsyas ırmağı kıyısındaki Kelene ile Kelene Hisarı’nda (Yenice Sivrisi) oturanları iskân ettiği bir Apameia var.
Kanaatimce bu iki kent birbirleriyle tarif edilmek istenmiştir. Diğer Kibotos’tan ayırmak için Kemer Boğazı’ndaki Kibotos’a Apamea Kibotos, diğer Apameia’lardan ayırmak için Apameia’ya da Apameia Kibotos denilmiş ve zaman zaman bu iki kentin isimleri karıştırılmıştır. Marsyas’ın kaynakları yanında kurulan Kelene olduğu hâlde Strabon Apameia der (Strabon XII.8, 15). Bazıları da Barla-Boyalı önündeki Apameia’daki Kibotos kelimesinin “sandık” anlamına geldiğini iddia eder.
Ammûriye-Halîc Yolu (el-İdrîsî, 1984: 264-265)
Ammûriyye- Hısnu’l-Feth (Oynan: Eumeneia) 30 (29) mil, Hısnu’l-Yahûd (Şuhut) 17 (24) mil, Hısnu’l-Sindaburi (Afyon, Santabaris) 18 mil, (Afyon-Seyitgazi atlanmış) 63 mil, Hammetü’l-Melik (kıral hamamı) 30 mil, Humru’l-Melik (kıral merkepleri çayırı) 5 mil, Hısnu’l-Garubili (İnönü civarı) 15 mil, kıral kilisesi 3 mil, Hısnu’l-Mülevven (Pazaryeri I-II, Develihan, el-Tolul) 28 mil, Hısnu’l-Melâhim (Malagina, İnegöl civarı, Akhisar) 30 mil, Hısnu’l-İbra 35 mil, el-Halîc 24 mil. El cümle 298 (304) mil. İznik-İstanbul arası, Halîc üzerinden 30 mil. Tashihten sonra İbn Hordazbih ile el-İdrîsî arasında, İbra-Eskişehir arası ölçülerden dolayı 3 mil fark vardır.
Nikiyye şehrinden Ammûriyye şehrine 8 gündür (el-İdrîsî, 1984: 264)
Ammûriye (Uluborlu) şehrinden Libadiye (Eskişehir) şehrine 5 merhale. İznik’den el-Libadiye’ye (Eskişehir) 3 merhale, 4 merhale de denir. Yekûn 8 merhale.
Ammûriye- Kidros (Kedrea, Şuhut-Arızlı) 1, Maderi nehri (Afyon Akarçay) 1, Kastora (Bayat yanı) 1, Massisa (Bardakçı yanı) 1, Libadhia (Eskişehir) 1, Batransia (bourg bien peuple) 1, Mastara nehri 1, Nikiyye (İznik) 1. Bütün bu yollara göre Ammûriye, kesin olarak Uluborlu’ya yerleşir.
Bazendon (Pozantı)- Germe (Gereme: Şuhut-Arızlı) (İbn Hordazbih, 1889: 102-103)
Bazendon- el-Germe, en-Nuba/Nevbe, Kevkeb’in sağından el-Kenais, Veferfa, el-Belise, el-Urkuf çayırı, Kalogri, Karyetül-Asnam (Putlar k. İvriz), Namartı, el-Sayd, Ayenva?, Modunis, Muhada, el-Cevz köyü, el-Attasîn, el-Batrik köyü, Nakuliye çayırı, Denus (buradan Deruliye’ye bir yol var). Diğer bir yol da daha zahmetsiz ve kolay olup Belumin kalesine, oradan Kutayye üzerinden el-Runzak’a, boğaz üzerindeki Abidos’a, İstanbul Boğazı’na.
Ammûriye-Tarsus Yolları (el-İdrîsî, 1984: 264-265; İH- İbn Hordazbih)
Ammûriye’den Kıdres’e [Şuhut-Arızlı (Gereme) köyü] (426-395) 31 mil, Belumin (Karamıkkaracaören, Ades, Hades, Polemon), 27 mil, Kale Nakuliye (Nakuliye çayırı: Akşehir Ulupınar yanı) 29 mil, Karye-i Patrik (Akşehir Engili köyü) 15 mil, Atasin (Doğanhisar-Balkı?) 20 mil, Cevza (Beyşehir-Yunuslar civarı?) 20 mil, Kale Modunus (İH- Mudoyis, Hatunsaray?) 30 mil, Kale Amu (İH- Ayenva, Belkuyu?) 20 mil, Sanimey (Putcuk, İH- Sayd, Güneysınır civarı) 19 mil, Beluti (İH- Namratı, Karaman yanı) 24 mil, Karyetü’l-Esnam (Putlar köyü. İvriz) 40 mil, Kale Kaluri (İH- Kalori) 20 mil, Belkıs, (Ulukışla yakını) 20 mil, Hısnı Zinde 20 mil, Tuzlup (Bazendon, Pozantı) 15 mil, Kayıs 20 mil, Hirdekub (İH- Cerdekup) 12 mil, Kale Zehre 20 mil, Tarsus 24 mil. Cem’an 426 mil.
Ammûriye’den Cellika’ye iki gün, Cellika’dan deniz’e 12 mil (el-İdrîsî, 1984: 264). Ammûriye, Uluborlu değil, Ammûriye-Tarsus yolu üzerindeki Beyşehir, Cellika- Manavgat-Selukule (Seleukeia), Deniz ise Side veya Eski Antalya’dır (Özsait, 1985: Levha 16). Tarihçi, tarihî yolları ciddiye almadığı için olayları bugünkü mevcut isimlere (coğrafyaya) göre yorumlamakta ve yorumunun olabilirliğini hiç düşünmemektedir.
Misâl: Afşin Bey, Er-basan’ı almak için İstanbul’a gitmiş ve isteği imparator tarafından reddedilince 1068’de Ammûriyye’yi (Emirdağ-Hisarköy), 1069’da da Honaz’ı fethetmiştir (Turan, 1998: 20). Bu yorum hiç mantıklı değil.
Şöyle ki Hisarköy, Bolvadin’den geçen askerî yoldan 40, Afyon’dan geçen askerî yoldan 80 bm kadar, Honaz ise Bolvadin’den geçen askerî yoldan 240, Kemer Boğazı ve Afyon’dan geçen askerî yoldan ise 180 bm uzaktır.
Hisarköy ile Honaz arası 270 bm kadardır. Afşin Beyin bu harekâtı, hiçbir şekilde açıklanamaz.
Hâlbuki Afşin Bey, Anayol’u takiple Kemer Boğazı’na, oradan da askerî yolla İstanbul’a gelmiş ve dönüşte Sahâbe Fedâle b. Ubeyd (669 yılı) gibi, yoldan 30 bm uzaktaki Ammûriyye’yi (Uluborlu) fethetmiştir.
Denizli Honaz’dan gayri, Gelendost-Eğirdir arası ve Konya-Hüyük-Göçeri köyünün bulunduğu yerde olmak üzere iki Honas daha var. Afşin Beyin bu iki Honas’ı fethetmiş olması daha inandırıcıdır.
Sonuç
İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri bu yollar ile Kıral ve Bizans Askerî yolları araziye yerleşmiş oluyor.
Eumeneia XII ad Vicum XIIII Apameia (Ramsay, 1890: 169, Peutinger Tabula)’da zikredilen ad Vicum, Popa çayı kıyısı; Eumeneia Şuhut-Oynan; Apameia Barla-Boyalı önü; Belumin (Polemon, Hades, Ades) ise Çay-Karamık-karacaören’e yerleşir.
Bu çalışmayla Eğirdir Gölü’nün iki parça, Kemer Boğazı’nda bir yol (Kıral Yolu) ve Miryokefalon savaşında geçen Konya’nın Rabaz-ı Konya (Konya Kapı) olduğu anlaşıldı. Çay (Denus)-Bolvadin-Bayat-Eskişehir (Deruliye) yolu ile İdrîsî’nin Maderi Nehri, Kastora, Massisa yolu ve Ammûriye= Uluborlu ile Santabaris= Afyon doğrulanmış oldu.
Harab, Germe (Gereme) ve Cevizli-dere adlarının 1176 (2023-847) yıldır yaşıyor olmaları çok sevindirici. Ha (Hı değil) harfiyle yazılan Harab, muhalif- karşıt ve Doğu’nun (Asya) karşıtı Batı (Garb) anlamına, Senirkent-Garip köyü idi. Zira Kemer Boğazı’nın şarkı Bizans’ın Asya (Anatolia) eyaletidir. Kötürnek (el-Alemeyn) ile Celeptaş arası köyler (Hüyüklü, Akçaşar vs.) için Akrit yardımcıları köyleri deniliyor.
Üçlemeye inananların, el-Alemeyn için iki tanrılı bir dinin (Pavlikanların) merkezi demeleri ve Hadrianopolis Piskoposu Olympus'un, Origen'in basübadelmevt hatalı nazariyesini cerhettiği gibi kayıtlar, Kötürnek (Akharaka, Hadrianopolis) köyünün dînî hareketler yönünden mühim bir yer olduğunu gösterdi (Remsi, 1960: 120, 470).
el-İdrîsî sayesinde Menderes için Hintli anlamına İndos denildiğini öğrenmiş olduk. İbn Hordazbih’i yayınlayan Kitabevi ile çeviren Murat Ağarı ve Kâzım Yaşar Kopraman hocalarıma teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Arrianos (1945): İskender’in Anabasisi, Çeviri: Hayrullah Örs, Maarif Matbaası-İstanbul.
Deguignes, Josef (1976): Büyük Türk Tarihi, Cilt 4, Çeviri: S. Alpay-Komisyon, Türk Kültür Yay.-İstanbul.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (1984): Ünsü’l-Mühec ve’r-Ravzü’l-Fürec, Tıpkı Basım-Frankfurt.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (2002): Kitâbu Nüzheti’l-Müştâk fî İhtirâkî’l-Âfâk, I-II, Kahire.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çev. Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
İbn Hordazbih (1889): el-Mesalik ve’l-Memalik, Beril Matbaası-Leiden.
Pliny (MDCCCLV: 1855): The Natural History of Pliny, çev. John Bostock,-H. T. Riley, vol. I, London, s. 459, not 1.
Remsi (Ramsay, W. M.) (1890): Historical Geography of Asia Minor, John Murray-London
Remsi (Ramsay, W. M). (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Sevin, Veli (2001, 2013): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Topraklı, Ramazan (2013): Hicrî 541/ 1146 Roma-Selçuklu Savaşları, Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye, Sistem Ofset-Ankara.
Turan, Osman (1998): Selçuklular Zamanında Türkiye, 6. Baskı, Boğaziçi Yayınları-İstanbul.
-Har.1. Tarihi Yollar
İBN HORDAZBİH VE EL-İDRÎSÎ’DEKİ BİZANS YOLLARI
Bu makaleyi, İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin ruhlarına ithaf ediyorum.
Özet
Makalenin amacı, İbn Hordazbih (820?-912) ve el-İdrîsî’nin (1100-1166) verdikleri ve büyük ihtimalle Bizans kaynaklarından almış olduklarını sandığım Tarsus- Uluborlu ile Uluborlu- Halîc (İzmit Körfezi’ndeki Taşköprü veya Kibotos) ve Uluborlu- (Bursa) İznik arasındaki yolları araziyle yüzleştirmektir. Ben bu yolları, 2013’te yayınladığım Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye adlı kitapta verdim, ama bilâhare çözdüğüm bazı hususlar ile, hâlâ çözemediğim noktaları da açıklamak niyetiyle çok kısa olarak yeniden yazmanın yararlı olacağını düşündüm.
Açar Kelimeler: İbn Hordazbih, el-İdrîsî, Anayol, Kıral Yolu, Bizans Askerî Yolları
Giriş: “Her yeni bilgi ve bulgu tarih bilgimizi değiştirebilir”
Üç Ocak Salı Saat 04’te uyandım, uyumaya çalışırken aklıma Kemer Boğazı ve Abydos geliyor. Ardından Hordazbih’in verdiği Ebr-u Masmâne ile el-İdrîsî’nin verdiği Medinetü’l-Endosyâne. Yer adları birbiri ardınca sökün ediyor. Gözümü yumuyorum, ama olmuyor.
Malum olduğu gibi, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişimi ve Anayol’un (Kıral Yolu) Kemer Boğazı’ndan geçtiğini fark etmiş; İbn Hordazbih ile el-İdrîsî’nin verdikleri tarihî yolları araziye yerleştirmeyi başarmıştım. Saat 10.30’da yatmış; yarım yamalak 5,5 saat ancak uyumuştum. Önceleri 3-4 saat uyurdum, ama Osman Müftüoğlu’nu dinledikten sonra sekiz saat uyumaya çabalıyorum.
Rahmetli anam, ekin kavrarken bizlere, “gidin, biraz dinlenin, dinlenmek de çalışmaktan sayılır” derdi. Uykularımı da çalışmaktan sayarsak yaklaşık 150 bin saattir sadece ve sadece Göller Bölgesi ve bilhassa da Kemer Boğazı’nda düğümlenen tarih düğümünü çözmeye çalışıyorum. Çok büyük ölçüde de çözdüm sayılır.
Murat Ağarı Kıral Yolu’nu Şöyle Verir (İbn Hordazbih, 2008: 87)
Tarsus… Minâ’dan nehr-i Hirakl 12 mil, Medinet-i Leben 8, Ra’sü’l-Gabe 15, Miskinîn 16, Ayn-ü Burgûs 12, Nehru’l-İhsâ 18, Rabd-ı Kûnya (Konya ovası) 18, Alemeyn 15, Ebr-u Masmâne 20, Vâdi’l-Cevz 12, Ammûriye 12 mildir. Tarsus ile Minâ arasını ben atladım, Nehr-i Hirakl ile Çarşamba çayı arasını ise İbn Hordazbih atlar.
Bu yol, Kıral Yolu, via regia, İpek Yolu, Taberî’de Tarikü’l-Cadde, yâni Anayol’un Tarsus-Uluborlu kısmıdır. Nehr-i Hirakl, Ereğli ırmağıdır. Hordazbih, Ereğli ırmağı ile Çarşamba çayı arasını şöyle verir (Topraklı, s.154):
Derbe’s-Selame’den Lülüe’ye (Ulukışla), et-Tarfa nehri, Hırbe’t-Farta, Kanna kalesi, Abkarson, Yukarı Hıbr-ı Fardene, el-Hedy şehri (Hdye kalesi), Katalak, Farta, Abrekenas, Lâta (Tahtalı), (Çarşamba çayı) ve Ammûriye.
Medinet-i Leben, süt şehri (ak şehir) olup, bugün için bu yer Çarşamba çayına 8 mil olan Bozkır-Akise (Ak kilise) veya yanındaki taşları beyaz olan ören yeridir. Bu tespitten sonra iş kolay. Ormanın başı 15 mil, Miskinîn (Beyşehir) 16 mil, Ayn-ı Burgûs (Pyrgos, Eflâtun Pınarı) 12 mil, Nehrü’l-Ahsa (Yeraltı nehri = Fele Pınarı olup, hâlâ dağın altında bir nehir var) 18 mil. Rabaz-ı Konya (Konya ovası değil, Yalvaç-Manarga köyü.
Konya il sınırı veya Konya Kapı) 18 mil, el-Alemeyn (iki işaretli, Gelendost-Kötürnek köyü, burada iki tanrılı ilginç bir din var). Ebr-u Masmâne (Kemer Boğazı’ndaki köprü veya ırmak) 20 mil, Vadiü’l-Cevz (Yassıören-Güreme arası Cevizli-dere) 12 mil, Ammûriye (Uluborlu) 12 mil.
Görüldüğü gibi yol, hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde araziyle örtüştü. Ammûriye- Uluborlu’dur. Çözemediğim tek isim, Ebr-u Masmâne, İbr’i Mismâne, Fransızca nüshadaki Abroumasmâna’dır. Bu isim, Yenice Sivrisi ile adlandırılan Kemer Boğazı’ndaki köprü veya nehre işarettir.
Bu Yolu el-İdrîsî Tersten Verir (Topraklı, 2013: 144-155, terc. Prof. KY Kopraman)
Ammûriye- Medinetü’l-Endosyâne 24 mil, Hısnu’l-Meclis 20 mil, Rabaz-ı Konya 15 mil, Nehrü’l-Ahsa 18 mil, Hısnu’l-Şemeşkî 28 mil (İbn Hordazbih’e göre 30 mil). Şemeşki’den Konya’ya bir yol var. Medinetü’l-Leben 26 mil. (el-İdrîsî, 1984: 264-265). Aradan 250 yıl geçmiş, ama Rabaz-ı Konya, Nehrü’l-Ahsa ve Medinetü’l-Leben adlarını muhafaza etmiş, İbr’i Mismâne- Medinetü’l-Endosyâne, el-Alemeyn ise Hısnu’l-Meclis olmuş.
el-İdrîsî II, 2002, s.809’da “Endosâne’de muhkem bir kale var” der ki, bu kale Miryokefalon kalesidir. Hısnu’l-Şemeşkî, Beyşehir’de denk gelir ki, Konya’ya bir yol vardır. Hısnu’l-Meclis toplantı kalesi demek olup, Kötürnek adı, Hısnu’l-Meclis’in Türkçesi olabilir. DLT’de “kötü” dam, “ternek” toplanmak, kötü + ternek > Kötürnek (toplantı kalesi), ama Endos ne? Tantaendia Köprüsü, Boğaz’daki köprünün farklı bir adıdır. Kemer Boğazı’nın doğu kıyısı Abidos, Çirişli dağının farklı bir adı ise İbidos’tur (Anna, 1996: 459). İbidos adı, belki de Abidos/Abydos ile ilgilidir.
İbn Hordazbih’in verdiği İbr’i Mismâne ile el-İdrîsî’nin verdiği Endos-yâne veya Endosâne kelimesi, tam on yıldır (2013’ten beri) zihnimde bir çengel gibi asılı durur. Yeni gelişmeler oldukça Prof. Fatih Erkoçoğlu olmak üzere hocalarıma tekrar tekrar sorarım.
Fatih Bey, yoğun adam -Hocam, siz çözersiniz der geçer. Kopraman Hocam ise Ramazan Bey, böyle tarihçilik olmaz diye bana kızar.
Kopraman Hocamın İbr’i Mismâne için ta 2013’te İbn Hordazbih’i tercüme ederken yaptığı; “İbr- iğne, sivri, Mismâne- deve hörgücü” yorumuna bakıp Sivri Köprüsü, yâni Yenice Sivrisi Köprüsü olabilir mi demişim, ama hâlâ mutmain olabilmiş değilim.
Bu minval üzere giderken, aklıma Endos veya İndos, Kemer Boğazı’ndaki ırmağın veya boğazın farklı bir adı olabilir mi sorusu geldi. Hemen Remsi’ye (Ramsay) baktım:
O, “Buradan geçen Kazanes deresi İndos'un bir kolu olup Kadmos dağından kaynar” (Firikya, 146). “Karalitis Gölünden geçerek İndos Nehrine varıncaya kadar ilerler ve nehrin boyunca ta denize kadar inerdi” (Asya Vilâyeti Yolları, 188). “Kiepert, haklı olarak yeni haritasında İndos nehriyle Kalbis nehrini birbirinden tefrik ediyor. Pliny ile Livy'ye malum olan İndos başka, Strabo ile Ptolemy'nin bahsettikleri Kalbis de başkadır” (Zeyil, 490) der.
Anladım ki İndos, Kemer Boğazı’ndaki ırmaktır ve Remsi yine yanılmıştır. Kadmos, Honaz dağı olmadığı gibi İndos, Honaz Dağından çıkmamaktadır.
Bütün hatalar, Göller Bölgesi’ndeki coğrafî değişimi bilmemekten kaynaklanmaktadır.
Son bir iki aydır Prof. Zerrin Günal Hoca ile yazışıyorum. Tarih alanında çalışmaya başlayalı bana ilk kez, bir tarihçi, yer adları hakkında bir şeyler sorma nezaketinde bulundu.
O kişi Zerrin Hanımefendi. Zerrin Hocayı 1998’de Sultan II. Mes’ûd için yazdığı makaleyle tanıdım. O’nun, Amourios’un oğlu için “Amorionlu Ali” yorumu benim, Amourios, Amorion’un sahibi Hamid Bey ve oğlu Amorionlu İlyas (Hales) iddiama destek olmuştu.
Zerrin Hoca, İpsos ile ilgili birçok bilgi gönderdi. Bunlar ekseriya coğrafi değişim bilinmeden yazılmış yanlış bilgilerdi. İndus, Strabo ve Mela’nın Calbis nehri ile aynı, kaynakları Kibyra’nın yukarısındaki Cadmus dağında bulunan, Dalaman Tchy. Adını filin üzerinden nehrin içine atılan bir Hintli’den aldığı söylenmektedir (Pliny, 1855: 459, açık.1) bilgisi ilginç.
İndus için Dalaman çay denilir. Neden Dalaman çay dediklerini hemen anladım. Kemer Boğazı’ndaki ırmak bilinmediği için el-Battâl ve İndus adları Dalaman çay sanılmıştı.
Pol Vittek ve Osman Turan da, el-Battâl için Dalaman çay demişlerdi. Zaten Remsi de Honaz dağından doğduğunu söylemekle, İndus ile Dalaman çayı kastetmiş oluyordu. Ama bir Hintli ve bir filin Kemer Boğazı’nda ne işi olabilirdi?
MÖ 301’de vukû bulan İpsos savaşında filler kullanıldığını hatırladım. Zerrin Hoca, bu savaşla ilgili Notes on the geography of Asia Minor prepared on behalf of the Admiralty, London 1916, s.53’ten bir metin gönderdi.
Ki, Apameia-Celaenae için Dineir (Dinar), İpsus için Chai (Çay) yanındaki ova denilmişti. İpsos savaşında Antigones’in 75, Selefkos’un 400 fili vardı denilince olay birden aydınlandı.
Zerrin Hanım, “Nişanyan’dan da İpsos, Afyon-Sipsin ve İpsos akk, s’İpson (Anadolu Dilleri); İskender’in mirasçılarından Antigones ile Selefkos ve Lizimahos arasında MÖ 301 belirleyici savaşın gerçekleştiği yer” gibi bir bilgi gönderdi ki, Sevan Bey bu yorumunda yanılmıştı.
Çünkü İpsos savaşı da Miryokefalon Savaşı’nın yapıldığı yerde, yâni Kemer Boğazı ile Köke köyü arasında yapılmıştı. Tarihî Anayol, savaş alanı ve Kemer Boğazı’na 8 mil uzakta bulunan tarihî İp Kuyusunun adı İpsos ile ilgiliydi. “İpsos, Firikya Salutaris’te piskoposluk merkezidir” (Sevin, 2001: 208).
İp Kuyusu, Firikya Salutaris’te idi ve her yanı dik bayır Kelene (Kelainai) Hisarı, yâni Yenice Sivrisi, İp Kuyusuna iki mil uzaktaydı (Arrianos, 1945: 66).
İpsos savaşı, Antigones’in merkezi Kelene’nin yanında yapılmıştı. Galip Lizimahos, Antigonia (İlegüp) adını Nikaia yaptı.
Kelene’nin Dinar’la hiçbir ilgisi olmayıp, Kemer Boğazı’ndaki Menderes’e İndos (Hintli) denilmesinin artık mantıklı bir izahı yapılabilirdi. Hypsos (İpsos) adı, Kypsella olarak da kaydedilmiştir (Anna, 1996: 227).
İdrîsî, Beyşehir (Şemeşki)-Akkise (Leben) arasını 5 mil eksik veriyor. (Hirkale ırmağı) et-Turfa vadisi 23 mil, Derb Boğaz (ismi hâlâ yaşıyor) 22 mil, Hısnu’l-Harkup (İH- Cerdekup) 24 mil, Rahva (yüksek ova, yayla) 19 mil, Tarsus 12 mil (el- İdrîsî, 1984: 264-265). (Haritalar için bk. Topraklı, 2013: Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye).
El-Alemeyn’den Ammûriye’ye Diğer Bir Yol (İbn Hordazbih.1889: 100-101)
El-Alemeyn’den Nasre’l-Akritî köyleri 15 mil, el-Basilyon Gölü başı (Hoyran Gölü ucu, Aş. Kaşıkara) 10 mil, el-Sind (Şuhut-Çoru) 10 mil, Senade (Sinnada, Mahmutköy) kalesi 18 mil, Maal 25 mil, Ammûriye ormanı 30 mil.
Ammûriye-Halîc Yolu (İbn Hordazbih.1889: 101-102)
Ammûriye ormanı el-Harab köyleri 15 mil, sağari nehri Ammûri (Ammûriye nehri aşağısı, Popa çayı aşağısı, ad Vicum) 2 mil, el-Alec (İdrîsî’de el-Feth, Şuhut-Oynigan: Oynan/Eumeneia) 12 mil, Galami el-Gabe (ormandaki Kalami/Kalamos, Şuhut-Çobankaya) 15 (12) mil, Yahudi kalesi (Şuhut) 12 mil, Sindaburi (Santabaris, Afyon) 18 mil, (Afyon ile Seyitgazi arası atlanmış) 63 mil, Deruliye/Eskişehir Humru’l-Melik çayırı 35 mil, Garabuli kalesi 15 mil, Kenasi’l-Melik 3 mil, et-Tolul 25 mil, Ekvar 15 mil, Melacine (Malagina, İnegöl yanı) 15 mil, İtabl el-Melik 5 mil, el-‘İbra Kalesi (İznik Gölü batı ucu) 30 mil, el-Halîc (Taşköprü: Kibotos) 25 (24) mil. Cem’an 305 (301) mil.
Kibotos, Taşköprü olup, Haçlılar Civitot der (Remsi, 1960: 203, açık.1). Bir Kibotos da Kemer Boğazı’nda olup, Sivitut da denilir (Deguignes, 1976: 1106).
“Meâbir’e varılır” denilen yer (İbn Hordazbih, 2008: 96), Civitot’a denk gelmektedir. Meâbir geçitler, köprüler demek olup (Kubbealtı Sözlük), Kibotos’un geçilecek yer gibi anlamı da olmalıdır.
Kibotos Kemer anlamına olup, kemer köprüleri anlatır. Kemer Boğazı’nın 6-7 bm güneyi ve Barla-Boyalı önünde Soter Antiyokus’un anası Apama adına, MÖ 270’lerde Eski Myria (İzmir) üzerinde kurduğu ve Kemer Boğazı ile Kelene Hisarı arası ve Marsyas ırmağı kıyısındaki Kelene ile Kelene Hisarı’nda (Yenice Sivrisi) oturanları iskân ettiği bir Apameia var.
Kanaatimce bu iki kent birbirleriyle tarif edilmek istenmiştir. Diğer Kibotos’tan ayırmak için Kemer Boğazı’ndaki Kibotos’a Apamea Kibotos, diğer Apameia’lardan ayırmak için Apameia’ya da Apameia Kibotos denilmiş ve zaman zaman bu iki kentin isimleri karıştırılmıştır. Marsyas’ın kaynakları yanında kurulan Kelene olduğu hâlde Strabon Apameia der (Strabon XII.8, 15). Bazıları da Barla-Boyalı önündeki Apameia’daki Kibotos kelimesinin “sandık” anlamına geldiğini iddia eder.
Ammûriye-Halîc Yolu (el-İdrîsî, 1984: 264-265)
Ammûriyye- Hısnu’l-Feth (Oynan: Eumeneia) 30 (29) mil, Hısnu’l-Yahûd (Şuhut) 17 (24) mil, Hısnu’l-Sindaburi (Afyon, Santabaris) 18 mil, (Afyon-Seyitgazi atlanmış) 63 mil, Hammetü’l-Melik (kıral hamamı) 30 mil, Humru’l-Melik (kıral merkepleri çayırı) 5 mil, Hısnu’l-Garubili (İnönü civarı) 15 mil, kıral kilisesi 3 mil, Hısnu’l-Mülevven (Pazaryeri I-II, Develihan, el-Tolul) 28 mil, Hısnu’l-Melâhim (Malagina, İnegöl civarı, Akhisar) 30 mil, Hısnu’l-İbra 35 mil, el-Halîc 24 mil. El cümle 298 (304) mil. İznik-İstanbul arası, Halîc üzerinden 30 mil. Tashihten sonra İbn Hordazbih ile el-İdrîsî arasında, İbra-Eskişehir arası ölçülerden dolayı 3 mil fark vardır.
Nikiyye şehrinden Ammûriyye şehrine 8 gündür (el-İdrîsî, 1984: 264)
Ammûriye (Uluborlu) şehrinden Libadiye (Eskişehir) şehrine 5 merhale. İznik’den el-Libadiye’ye (Eskişehir) 3 merhale, 4 merhale de denir. Yekûn 8 merhale.
Ammûriye- Kidros (Kedrea, Şuhut-Arızlı) 1, Maderi nehri (Afyon Akarçay) 1, Kastora (Bayat yanı) 1, Massisa (Bardakçı yanı) 1, Libadhia (Eskişehir) 1, Batransia (bourg bien peuple) 1, Mastara nehri 1, Nikiyye (İznik) 1. Bütün bu yollara göre Ammûriye, kesin olarak Uluborlu’ya yerleşir.
Bazendon (Pozantı)- Germe (Gereme: Şuhut-Arızlı) (İbn Hordazbih, 1889: 102-103)
Bazendon- el-Germe, en-Nuba/Nevbe, Kevkeb’in sağından el-Kenais, Veferfa, el-Belise, el-Urkuf çayırı, Kalogri, Karyetül-Asnam (Putlar k. İvriz), Namartı, el-Sayd, Ayenva?, Modunis, Muhada, el-Cevz köyü, el-Attasîn, el-Batrik köyü, Nakuliye çayırı, Denus (buradan Deruliye’ye bir yol var). Diğer bir yol da daha zahmetsiz ve kolay olup Belumin kalesine, oradan Kutayye üzerinden el-Runzak’a, boğaz üzerindeki Abidos’a, İstanbul Boğazı’na.
Ammûriye-Tarsus Yolları (el-İdrîsî, 1984: 264-265; İH- İbn Hordazbih)
Ammûriye’den Kıdres’e [Şuhut-Arızlı (Gereme) köyü] (426-395) 31 mil, Belumin (Karamıkkaracaören, Ades, Hades, Polemon), 27 mil, Kale Nakuliye (Nakuliye çayırı: Akşehir Ulupınar yanı) 29 mil, Karye-i Patrik (Akşehir Engili köyü) 15 mil, Atasin (Doğanhisar-Balkı?) 20 mil, Cevza (Beyşehir-Yunuslar civarı?) 20 mil, Kale Modunus (İH- Mudoyis, Hatunsaray?) 30 mil, Kale Amu (İH- Ayenva, Belkuyu?) 20 mil, Sanimey (Putcuk, İH- Sayd, Güneysınır civarı) 19 mil, Beluti (İH- Namratı, Karaman yanı) 24 mil, Karyetü’l-Esnam (Putlar köyü. İvriz) 40 mil, Kale Kaluri (İH- Kalori) 20 mil, Belkıs, (Ulukışla yakını) 20 mil, Hısnı Zinde 20 mil, Tuzlup (Bazendon, Pozantı) 15 mil, Kayıs 20 mil, Hirdekub (İH- Cerdekup) 12 mil, Kale Zehre 20 mil, Tarsus 24 mil. Cem’an 426 mil.
Ammûriye’den Cellika’ye iki gün, Cellika’dan deniz’e 12 mil (el-İdrîsî, 1984: 264). Ammûriye, Uluborlu değil, Ammûriye-Tarsus yolu üzerindeki Beyşehir, Cellika- Manavgat-Selukule (Seleukeia), Deniz ise Side veya Eski Antalya’dır (Özsait, 1985: Levha 16). Tarihçi, tarihî yolları ciddiye almadığı için olayları bugünkü mevcut isimlere (coğrafyaya) göre yorumlamakta ve yorumunun olabilirliğini hiç düşünmemektedir.
Misâl: Afşin Bey, Er-basan’ı almak için İstanbul’a gitmiş ve isteği imparator tarafından reddedilince 1068’de Ammûriyye’yi (Emirdağ-Hisarköy), 1069’da da Honaz’ı fethetmiştir (Turan, 1998: 20). Bu yorum hiç mantıklı değil.
Şöyle ki Hisarköy, Bolvadin’den geçen askerî yoldan 40, Afyon’dan geçen askerî yoldan 80 bm kadar, Honaz ise Bolvadin’den geçen askerî yoldan 240, Kemer Boğazı ve Afyon’dan geçen askerî yoldan ise 180 bm uzaktır.
Hisarköy ile Honaz arası 270 bm kadardır. Afşin Beyin bu harekâtı, hiçbir şekilde açıklanamaz.
Hâlbuki Afşin Bey, Anayol’u takiple Kemer Boğazı’na, oradan da askerî yolla İstanbul’a gelmiş ve dönüşte Sahâbe Fedâle b. Ubeyd (669 yılı) gibi, yoldan 30 bm uzaktaki Ammûriyye’yi (Uluborlu) fethetmiştir.
Denizli Honaz’dan gayri, Gelendost-Eğirdir arası ve Konya-Hüyük-Göçeri köyünün bulunduğu yerde olmak üzere iki Honas daha var. Afşin Beyin bu iki Honas’ı fethetmiş olması daha inandırıcıdır.
Sonuç
İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri bu yollar ile Kıral ve Bizans Askerî yolları araziye yerleşmiş oluyor.
Eumeneia XII ad Vicum XIIII Apameia (Ramsay, 1890: 169, Peutinger Tabula)’da zikredilen ad Vicum, Popa çayı kıyısı; Eumeneia Şuhut-Oynan; Apameia Barla-Boyalı önü; Belumin (Polemon, Hades, Ades) ise Çay-Karamık-karacaören’e yerleşir.
Bu çalışmayla Eğirdir Gölü’nün iki parça, Kemer Boğazı’nda bir yol (Kıral Yolu) ve Miryokefalon savaşında geçen Konya’nın Rabaz-ı Konya (Konya Kapı) olduğu anlaşıldı. Çay (Denus)-Bolvadin-Bayat-Eskişehir (Deruliye) yolu ile İdrîsî’nin Maderi Nehri, Kastora, Massisa yolu ve Ammûriye= Uluborlu ile Santabaris= Afyon doğrulanmış oldu.
Harab, Germe (Gereme) ve Cevizli-dere adlarının 1176 (2023-847) yıldır yaşıyor olmaları çok sevindirici. Ha (Hı değil) harfiyle yazılan Harab, muhalif- karşıt ve Doğu’nun (Asya) karşıtı Batı (Garb) anlamına, Senirkent-Garip köyü idi. Zira Kemer Boğazı’nın şarkı Bizans’ın Asya (Anatolia) eyaletidir. Kötürnek (el-Alemeyn) ile Celeptaş arası köyler (Hüyüklü, Akçaşar vs.) için Akrit yardımcıları köyleri deniliyor.
Üçlemeye inananların, el-Alemeyn için iki tanrılı bir dinin (Pavlikanların) merkezi demeleri ve Hadrianopolis Piskoposu Olympus'un, Origen'in basübadelmevt hatalı nazariyesini cerhettiği gibi kayıtlar, Kötürnek (Akharaka, Hadrianopolis) köyünün dînî hareketler yönünden mühim bir yer olduğunu gösterdi (Remsi, 1960: 120, 470).
el-İdrîsî sayesinde Menderes için Hintli anlamına İndos denildiğini öğrenmiş olduk. İbn Hordazbih’i yayınlayan Kitabevi ile çeviren Murat Ağarı ve Kâzım Yaşar Kopraman hocalarıma teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Arrianos (1945): İskender’in Anabasisi, Çeviri: Hayrullah Örs, Maarif Matbaası-İstanbul.
Deguignes, Josef (1976): Büyük Türk Tarihi, Cilt 4, Çeviri: S. Alpay-Komisyon, Türk Kültür Yay.-İstanbul.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (1984): Ünsü’l-Mühec ve’r-Ravzü’l-Fürec, Tıpkı Basım-Frankfurt.
el-İdrisî (Ebû Abd. b. Muhammed b. Abd. b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (2002): Kitâbu Nüzheti’l-Müştâk fî İhtirâkî’l-Âfâk, I-II, Kahire.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çev. Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
İbn Hordazbih (1889): el-Mesalik ve’l-Memalik, Beril Matbaası-Leiden.
Pliny (MDCCCLV: 1855): The Natural History of Pliny, çev. John Bostock,-H. T. Riley, vol. I, London, s. 459, not 1.
Remsi (Ramsay, W. M.) (1890): Historical Geography of Asia Minor, John Murray-London
Remsi (Ramsay, W. M). (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Sevin, Veli (2001, 2013): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Topraklı, Ramazan (2013): Hicrî 541/ 1146 Roma-Selçuklu Savaşları, Sütkuyusu Baskını ve Ammûriye, Sistem Ofset-Ankara.
Turan, Osman (1998): Selçuklular Zamanında Türkiye, 6. Baskı, Boğaziçi Yayınları-İstanbul.
Facebook Beğen
Twitter Takip Et
Instagram Takip Et
WhatsApp Mesaj Gönder
Threads Takip Et
Youtube Abone Ol
E-Posta Gönder