Novruz bayramının xalq arasında ən müqəddəs zamanı ilaxır çərşənbə hesab edilir
-Axır çərşənbə olan torpaq çərşənbəsi, ilahi çərşənbə olaraq da bilinir
BAKI, Azərbaycan
Bu gün axır çərşənbə Torpaq çərşənbəsidir. Torpaq insan yaradılışının əsas maddi elementidir. Bu prosesdə mühüm rol oynasa da, türk mifologiyasında müqəddəs sayılır və etno-mənəvi dəyərlər sistemində vətən anlayışı ilə birlikdə işlənir.
Mifologiyada torpaq ilahi xüsusiyyətlərə malik olduğuna inanılan yer qabığıdır.
Türk mifoloji dünya modelində torpağı yaratmaq, torpağa həyat vermək, qoruyucu başlanğıc olmaq kimi funksiyaları ilə təyin olunan “Torpaq Ana”, bolluğun və bərəkətin qoruyucusu, torpağın qoruyucusudur.
Qədim zamanlarda səmadan fərqli olaraq, yer qadın kimi düşünülürdü. “Ana torpaq”, “vətən” anlayışları da buradan yaranıb. Bu səbəbdən də, axır çərşənbə olan torpaq çərşənbəsi, ilahi çərşənbə olaraq da bilinir.
Bu gün torpaq oyanıb, təbiət təzələnib. Əcdadlarımız torpağın oyanışını coşqulu mərasimlərlə qeyd edirdilər.
Unutmamamq lazımdır ki, torpaq çərşənbəsinin mifoloji bir sehri var. Bu səbəbdən də qədim zamanlardan insanlar torpaq çərşənbəsində müxtəlif rituallar həyata keçiriblər.
Məsələn ilaxır çərşənbədə dünyasını dəyişmiş insanlar xatırlanır, onların adına şam yandırılır, Quran oxudulur.
Hətta dünyasını dəyişən şəxslərin adına ehsan kimi Novruz bayramı üçün hazırlanan nemətlərdən bir xonça götürülərək qəbiristanlığa aparılır. Bu xonça mərhumun məzarı üzərinə qoyulur.
Qədim inanca görə, dünyasını dəyişən şəxslər axır çərşənbə gecəsi öz evlərini ziyarət edirlər.
Digər torpaq çərşənbəsi inancı isə, səyahətlə bağlıdır. İnanca görə, ilaxır çərşənbədə evində olmayan şəxs 7 il evindən uzaq qalır.
Eyni zamanda evin ətrafına buğda səpməklə evin bərəkətli və bərəkətli olacağına inanılır.
Axır çərşənbədə axar su kəsilsə, həmin ildə həmin şəxsin işləri dəyişəcək.
Çərşənbə gecəsi sübh çağında suyu salamlayır, daha sonra üç dəfə suyun üstündən tullanırlar. Eyni zamanda bir qab su götürüb evin bağçasına, paltarına və heyvanlarına səpirlər ki, bu il yaxşı və problemsiz keçsin.
İlaxır çərşənbədə nar ağacının altında kiçik dəmir sikkələr basdırılır. Bu bolluğun simvolu hesab edilir.
İlaxır çərşənbənin qədim adətlərindən biri də qoç döyüşüdür. Həmin gün üçün bəslənən qoçlar alınlarına xına vurularaq döyüşəçıxarılır. Döyüşdə hansı qoç məğlub olub qaçsa, onu kəsib ətindən kabab edib meydandakılara paylayırlar.
Novruz bayramının xalq arasında ən müqəddəs zamanı ilaxır çərşənbə hesab edilir.
Xalq bu gecəni çox maraqlı əfsanələrlə bəzəyib.
Bu əfsanələrdən birinə görə, “... Bu gecə çaylar bir saata durur, ağaçlar başını yerə əyir.
İlaxır çərşənbənin bəzi falları var ki, həmin fallar bu günə qədər gəlib çatmışdır.
Çərşənbə gecəsi iki alma götürülür, almalardan biri gizli şəkildə işarələnir. Daha sonra arzu tutlaraq, evdəki balaca uşağa almalardan birini seçməsi xahiş olunur.
Əgər şəxs işarələnmiş almanı seçərsə, arzunun gerçəkləşəcəyi düşünülür.
İlahir çərşənbə axşamı subay qızlar bir evə toplaşıb bir qabda yemək yeyirlər.
Şam yandırılır, digər işıqlar söndürülür və yalnız şamın işığı güzgüyə düşür. Qızlar arzu tutur, güzgünün qarşısında dayanır və bir qədər baxdıqdan sonra güzgüdə ailəquracağı kişinin şəklini görür.
Başqa bir çərşənbə falı isə belədir:
Çərşənbə axşamı subay qızlar evin qapısının qabağında arxası qapıya tərəf dayanıb sağ əli ilə başmaqlarını arxasına atır. Əgər başmağın ucu yola düşərsə, başmaq sahibinin həmin il evlənəcəyinə inanılır.
Duzlu kökə falı…
İlaxır çərşənbə axşamı yeniyetmə qızlar yatmazdan əvvəl duzlu çörək bişirib yeyib su içmədən yatırlar.
Gecə susayanda ona su verən kişinin onun evlənəcəyinə inanılır.
İynə falı…
Çərşənbə axşamı, uclarına pambıq bükülmüş iki iynə su ilə doldurulmuş bir qaba qoyulur.
Suda üzən iynələr bir-birinə yaxınlaşarsa, ürəyində arzu tutanın arzusu yerinə yetər.
Su qabı falı…
Çərşənbə axşamı evli qadınlar və uşaq böyütmüş analar bir evdə toplaşırlar.
Onların hər biri üzüklərini, düymələrini və digər əşyalarını küpəyə atır. Bir nəfər küpəni su ilə doldurur, evə gətirir və ağzına güzgü qoyur. Kiçik bir qız uşağı əlini qaba salıb bir əşya çıxarır. Bu o deməkdir ki, əşyası çıxan qadın hamıan tez arzusuna çatacaq.
Yumurta falı…
Novruz bayramının torpaq çərşənbəsinə üryindəarzu tutan şəxs bir yumurta və iki qara və qırmızı qələm götürərərək söyüd ağacının altına qoyur. Səhər yumurtanın üzərində qırmızı xətt varsa, şəxsin arzusunun yerinə yetəcəyinə inanılır. Qara xətlər varsa, arzu gerçəkləşməyəcək.
Şam falı…
İlaxır çərşənbədə evdə olan hər kəsin sayına uyğun şamlar düzülür. Ürəyində arzu tutuan şəxslər şam seçir və kimin şamı gec sönərsə arzusuna çatacaq.
Ulduz falı…
İlaxır çərşənbədə gənc qızlar göydə yeddi ulduz sayıb, yatırlar. Yuxuda gördükləri adamla evlənəcəklərinə inanırlır.
İp falı…
Nişanlı qızlar hər zama nişanlısı tərəfindən sevilib-sevilmədiklərini bilmək istəyirlər. Nişanlı qıza kəndir üzərində düyünlər bağlanaraq verilir. Qız düyünləri açmağı bacarırsa, nişanlısı tərəfindən sevildiyinə inanılır, aça bilmirsə, sevilmir…
Bunlar Azərbaycanda qədim Novruz adətləridir.
Amma təəssüflər olsun ki, Novruz Azərbaycanda daha əvvəlki kimi bayram qeyd edilmir.