BİR MEDENİYET HAREKETİ AHÎLİK: YARDIMLAŞMA VE ORTA SANDIKLARI
Ahîlikte yardımlaşma ve Îsâr duygusu…
Ahîlik anlayışının temelinde yardımlaşma, paylaşma ve fedakârlık yer almaktadır. Ahîler, kazançlarını yalnızca kendileri için değil; ihtiyaç sahipleri, meslektaşları ve toplumun huzuru için kullanmayı bir görev olarak benimsemişlerdir.
Îsâr duygusu, Ahîlikte kişinin kendi ihtiyacı olsa bile başkasını kendine tercih etmesi anlamına gelir. Ahîler, dara düşen bir esnafın borcunu üstlenmiş, işi olmayanla işini paylaşmış, kazancı az olanı koruyup kollamıştır. Bu anlayış sayesinde Ahîlik, yalnızca bir esnaf teşkilatı olmanın ötesine geçerek toplumsal dayanışmayı güçlendiren bir ahlak ve medeniyet sistemi hâline gelmiştir.
Orta sandıkları ve işlevleri…
Orta sandıkları, Ahîlikteki yardımlaşma ve dayanışma anlayışının kurumsallaşmış biçimidir. Ahîliğin özünü oluşturan Îsâr duygusu; ihtiyaç sahibine destek olmayı, kazancı yalnızca kendisi için harcamayıp kardeşiyle paylaşmayı esas alır. Ahîler, işlerini doğru ve dürüst bir şekilde yürütürken özel yaşamlarında da son derece mütevazı bir hayat sürmüşlerdir. Bu mütevazı yaşamdan arta kalan kazançlar orta sandıklarına vakfedilmiş, buradan ihtiyaç sahiplerine yardım edilmiştir.
Ahî birlikleri tarafından; Ahîlik düşüncesine uygun biçimde iktisadi hayatın düzenlenmesi, ekonomik faaliyetlerin sürdürülebilmesi, esnaf ve sanatkârlar arasında dayanışmanın sağlanması ve esnafın ihtiyaç duyduğu desteğin karşılanabilmesi amacıyla kurulan ve işletilen bu yapıya Orta Sandık adı verilmiştir.
Tarihsel süreçte Anadolu’da Türklerin yaşadığı bölgelerde her esnaf grubunun “esnaf vakfı”, “esnaf sandığı” veya “esnaf kesesi” olarak bilinen karşılıklı yardımlaşma ve sosyal güvenlik sandıkları bulunmaktaydı. Bu bağlamda Ahîlik teşkilatı da yardımlaşma sandığı niteliğinde olan orta sandıklarını oluşturmuştur.
Ahî birliklerinin önemli özelliklerinden biri, iktisadi hayatı Ahîlik ilke ve prensipleri doğrultusunda düzenlemiş olmalarıdır. Bu doğrultuda orta sandıkları; ekonomik faaliyetlerin devamlılığını sağlamak, esnaflar arasında dayanışmayı güçlendirmek ve ihtiyaç hâlinde üyelerin kredi gereksinimlerini karşılamak amacıyla ayrı bir birim olarak faaliyet göstermiştir. Orta sandıklarının kuruluşu ve işleyişi, Ahîlik teşkilatının yapısını ve işleyiş mantığını anlamada önemli ipuçları sunmaktadır.
Orta sandıkları, şehir ve kasabalarda her ana meslek kolu için ayrı ayrı kurulmuştur. Sandıklar, esnaf şeyhinin yönetiminde; kethüda ve yiğitbaşıların gözetim ve denetimi altında faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu görevliler, loncaya karşı sorumlu olup, lonca tarafından sandık hesapları düzenli olarak incelenmiş ve sandık mevcudu denetlenmiştir. Ayrıca, isteyen her usta esnafın sandık hesaplarını incelemesine ve bilgi almasına imkân tanınmıştır.
Orta sandıklarının temel işlevleri arasında; esnafı tefecilerden korumak, hammadde temininde destek sağlamak, esnafın karşılaşabileceği olumsuz durumlarda zararını telafi etmek, hasta veya çalışamayacak durumda olanlara yardım etmek yer almaktadır.
Orta sandıklarının toplumsal ve kültürel önemi…
Orta sandıkları, Ahîlik kültüründe sosyal adaletin ve ekonomik denge anlayışının somut bir tezahürü olmuştur. Bu sandıklar sayesinde servet belirli ellerde toplanmamış, kazanç toplumun geneline yayılmıştır. Böylece Ahîlik, bireysel zenginleşmeyi değil; toplumsal refahı önceleyen bir ekonomik anlayışı hayata geçirmiştir. Orta sandıkları, toplumda gelir adaletsizliğini azaltan, yoksulluğu önleyici ve sosyal huzuru güçlendirici bir rol üstlenmiştir.
Ahîlik kültüründe orta sandıkları, esnaf arasında güven, kardeşlik ve ahlaki sorumluluk bilincini pekiştirmiştir. Sandığa katkı sunan her esnaf, yalnızca maddi bir yükümlülük yerine getirmemiş; aynı zamanda meslektaşının derdiyle dertlenmeyi, onun sıkıntısını kendi sıkıntısı bilmeyi öğrenmiştir. Bu yönüyle orta sandıkları, Îsâr ahlakının kurumsallaşmış hâli olarak Ahîlik terbiyesinin sürekliliğini sağlamıştır.
Toplumsal açıdan bakıldığında orta sandıkları, modern anlamda sosyal güvenlik sistemlerinin öncüsü niteliğindedir. Hastalık, iş kaybı, afet, yaşlılık veya geçici maddi sıkıntılar karşısında bireyi yalnız bırakmayan bu yapı, toplumda dayanışma kültürünü canlı tutmuştur. Böylece devlet otoritesine yük olmadan, toplum kendi iç dinamikleriyle sorunlarına çözüm üretebilmiştir.
Orta sandıkları aynı zamanda ekonomik istikrarın korunmasına da katkı sağlamıştır. Esnafın hammadde temininde desteklenmesi, işini sürdürebilmesi için faizsiz ya da düşük maliyetli borç verilmesi, üretim ve ticaretin kesintiye uğramasını engellemiştir. Bu durum, şehir ve kasaba ekonomilerinde süreklilik sağlamış; fiyat istikrarı ile kalite anlayışının korunmasına yardımcı olmuştur.
Ahîlik kültüründe orta sandıkları, yalnızca maddi yardımlaşma değil; aynı zamanda ahlaki denetim ve eğitim aracı olarak da işlev görmüştür. Sandıktan yararlanmak isteyen esnafın dürüst, çalışkan ve meslek ahlakına uygun davranması beklenmiş; böylece ekonomik destek, ahlaki olgunlukla ilişkilendirilmiştir. Bu anlayış, Ahîliğin “eline, beline, diline sahip ol” ilkesinin ekonomik hayata yansımasıdır.
Sonuç…
Sonuç olarak orta sandıkları, Ahîlik teşkilatının toplumu ayakta tutan en güçlü kurumlarından biri olmuştur. Yardımlaşmayı sistemli hâle getiren bu yapı, Ahîlik kültürünü yalnızca bir meslek örgütü olmaktan çıkararak; sosyal adalet, ahlak ve kardeşlik temelli bir medeniyet anlayışına dönüştürmüştür.
Gelecek yazımızda Orta sandığını daha detaylı bir şekilde anlatmaya devam edeceğiz. Ahîce kalınız.