MİRYOKEFALON HARBİ KELAİNAİ’DE Mİ YAPILDI?
Öz
Bu makalenin amacı, Miryokefalon Savaşı’nın yerini, konu ile ilgili metinlerde kullanılmış olan dilin yapısına bakarak tespit etmektir. Khoniates’in, “Honaz’dan imparator, Lampis üzerinden Kelainai’ye yürüdü. Bundan sonra imparator, Homa ve Miryokefalon’a geldi” tercümesi, iyi anlaşılmamış, hatta yanlış anlaşılmıştır. Dilbilgisi kuralına göre savaş, yürünen yerde, yâni Kelainai’de vukû bulmuştur.
“Yürüdü”, varılacak son yere işaret etmektedir. “Bundan sonra” ifadesi, Kelainai’ye vardıktan sonrasını değil, yürüme eylemine başladıktan sonrasını anlatmakta ve Khoniates’in Latince metninde; “bu yüzden” anlamına da gelmektedir. “Honaz, Lampis, Kelainai, Homa ve Miryokefalon” şeklinde yürütülen Manuel aslında “Honaz, Homa, Lampis, Miryokefalon ve Kelainai” şeklinde yürümüştür. Savaşın vukû bulduğu tarihte Uluborlu, hatta Kemer Boğazı’nın batısı Rum toprağı olduğuna göre Kelainai Dinar’da değil, hudutta; Kemer Boğazı ve Türk toprağındadır. Makalede Khoniates- Honiyates, Khonai- Honaz, Khoma- Homa, Kelainai- Kelene yazılacaktır.
Açar Kelimeler: Miryokefalon Savaşı, Khoma, Dinar, Uluborlu, Lampis, Kelainai, yürüdü, geldi, transit, geçti.
Giriş
Miryokefalon Savaşı’nın yeri, konuyla ilgili tarihî metinlerdeki dilin yapısına bakarak tespit edilecektir. Dil olmadan insanların anlaşmaları mümkün değildir. Her dilin deyimleri vardır. Türkçede “üzerine yürüdü”, saldırdı anlamına gelir. Aşağıda görüleceği üzere MÖ 1400 Hitit metinleri ile ondan bin yıl sonra MÖ 430’lar Herodotos’da dahi yürünen veya üzerine yürünen yer, aynı Türkçedeki gibi savaş yapılan yerdir.
Biz, “Topraklı, 2012: Yol ve Tarih” adlı yayında, bu konu üzerinde durmuş ve Kelene’nin Kemer Boğazı’nda, Apameia’nın da Barla-Boyalı Mahallesi önünde bulunduğunu göstermiştik. Bu konuda [ISHE2019]-Bolu’da da bir tebliğ sunmuştuk.
Bu makaleyle Bolu’da sunduğum tebliği özet olarak güncellemek istiyorum.
“Yürümek”, “Üzerine Yürümek”, kelime-kavramı tarihte hiç değişmedi
1. Hitit kralı Murşil, Arzava’ya yürüdüm dedikten sonra Aura’ya gittiğini söyler (Kınal, 1953: 19). Hâlbuki Arzava, Aura’dan yaklaşık 50 km daha sonradır ve Muşil’in Arzava kıralını mağlup ettiği yerdir [bk.Har.1].
2. “Xerxes, toplanan kara ordusuyla birlikte Sardes üzerine yürümeye başlamıştı. Halys ırmağını geçip Firikya’ya ve bu ülke içinde yürünerek Kelene’ye varıldı. Menderes’in kaynakları buradadır. Menderes’e eşit bir ırmak olan Katarraktes de buradadır. Hatta Kelene agorasından kaynar ve Menderes’e karışır” (Herodotos, VII. 26). Üzerine yürünen Sardes’ten sonra zikredilen Kelene, Sardes’den 382 km daha öncedir. Menderes ise, Pîrî Reis haritası [Har.3], [Har.1-2] ve Madalyon’da görüldüğü gibi iki göl arasındaki ırmaktır. Katarraktes de Marsyas’tır.
3. “Kıral [Manuel], hemşirezâdesinin öldürülmüş olduğundan haber alınca, büyük bir ordu toplayarak Türk hududuna yürüdü” (Ebû’l-Ferec, 1950: 422) denilir ki savaş, Türk-Rum hududunda yapılmış demektir. Savaşın bir kahramanı olan Manuel, İngiltere kıralına yazdığı mektupta, “Türklerin topraklarına girer girmez, aniden savaş naraları işitildi ve Türk birlikleri, İmparator hazretlerinin askerleriyle savaşmaya başladı” diye Ebû’l-Ferec’i tasdik eder [terc.: Kopraman, 2017: 68]. Böylece savaşın hudutta ve yürünen yerde yapılmış olduğu anlaşılır.
4. “Honaz’dan imparator, Lampis üzerinden Kelene’ye yürüdü” (Honiyates, 1995: 123) kaydı, Miryokefalon Savaşı’nın da, üstteki üç metinde görüldüğü gibi, yürünen yerde, yâni Kelene’de yapıldığına işarettir.
Açıklama:
Mihael F. Hendy, “Honiyates, savaşın yeri hakkında mesafe bildirmez. Manuel’in yürüyüş yolunu Laodikya-Honaz, Lampe, Kelene ve daha sonra da oradan Homa’ya ve Miryokefalon’a ilerledi şeklinde verir. Kelene’den [Dinar] Homa’ya vasıl olmak için Konya’dan uzaklaşıp, tekrar gerisin geri yürümüş olmalıdır ki, işte bu yüzden Miryokefalon’un yerini tespit etmek sıkıntılıdır” der. Ve Honiyates’in “Miryokefalon isminin nereden türediğiyle ilgili açıkça kronolojik bir hata yaptığını” söyler (Hendy, 2018: 61, 65). Diğer tarihçi ve coğrafyacılar gibi Hendy de, “yürüdü” veya “üzerine yürüdü” kelime-kavramına dikkat etmemiş; o yüzden de Manuel’i yanlış yürütmüştür.
Honaz’dan hareket eden imparator, Büyük Menderes yanından Homa’ya gelmiş, Homa’da Sultanın barış talebini ikinci kez reddetmiş; oradan itibaren Dinar, Eldere köyü, Çapalı köyü, Uluborlu önü ve Lampis üzerinden dördüncü günün akşamı, Miryokefalon bölgesinin girişindeki Kayaağzı pınarlarına gelmiştir. Miryokefalon, Kemer Boğazı’nın Yunanca adıdır ve “on binlerce ağızdan fışkırır gibi akan” Menderes’in kaynakları bölgesini ifade eder (Kinnamos, 2001: 52). Bu Menderes’i diğerlerinden ayırmak için “Marsyas suyunun karıştığı Menderes” ifadesi kullanılmıştır. İki göl arasındaki bu Menderes bilinmediği için Büyük Menderes esas alınmış ve hata edilmiştir. Beşinci gün Manuel, iki göl arasındaki Menderes’i, Kemer Boğazı’ndaki Yenice Köyü Köprüsü’nden geçerek, Türk toprakları ve tarihî Kelene kentinin bulunduğu yere girmiştir. Honiyates’in metninde Uluborlu [Sozopolis] adı geçmez; zira onun yerine, ovasının adı olan Lampis zikredilmiştir [bk.Har.1-2-3].
Kelene [Kelainai] Neresidir?
Bu çalışmada ortaya konan delillere göre, Miryokefalon Savaşı Kelene’de yapılmıştır. Onun için Kelene, Uluborlu’nun batısı ve Rum topraklarındaki Dinar’a yerleştirilemez. Kelene, Türk-Rum sınırının Türk tarafı ve sınır yanında olması gerekir. MÖ 333’de İskender’in savaş yapmadan aldığı “her yanı dik bayır Kelene Hisarı” sınırın dokuz km şarkındaki Yenice Sivrisi (Arrianos, 1945: 66), Menderes’e karışan Marsyas suyunun kaynakları ise bu hisarın altındadır. Marsyas [Marsia: Maziye] adı, Yenice köyü Mazı Yazısı ve Mazı [Maziye] bağları, daha aşağıda Menderes’e karışan Orgas nehri ise Yalvaç-Örkenez [Organas] köyü adında hâlâ yaşamaktadırlar [Har.2].
Kelene, Kemer Boğazı ile Kelene Hisarı olan Yenice Sivrisi arasıdır. Kelene ile ilgili tarihî kaynaklar, Kemer Boğazı coğrafyasıyla tam örtüştüğü hâlde Dinar’la örtüşmezler. Arundell’e göre Aurokranis [Hoyran ovası] ve Aurokran [Hoyran] Gölü, aynı adı taşıdıkları hâlde, Pınarbaşı ile Dombayova, aynı adı taşımazlar. Hoyran ovası, Hoyran Gölü’nün şarkı ve on mil boyunda olduğu hâlde, Pınarbaşı Gölü’nün şarkı bilâkis dağ olup, Dombayova, Pınarbaşı Gölü’nün kuzeyindedir [Topraklı, 2012: Yol ve Tarih]. Strabon’a göre Orgas, Marsyas nehrinden daha sonra Menderes’e döküldüğü hâlde, Dinar’daki Norgas daha önce dökülür. Honiyates’e göre Kemer Boğazı’ndaki Menderes’te gemi çalıştığı hâlde, Dinar’da geminin sözü bile edilemez.
Eumeneia XII ad Vicum XIIII Apameia [1] ve Dorileo-Fl. Sagar-Docymeo XXXII Synnada Asynnade V forbio mil. XXXVII Euforbio. Ab Euforbio. Ab amea mil. XXXVI Apamea Ciboton [2] gibi iki yol var (Remsi, 1890: 169). Mahmutköy, Anayurt, Çobankaya [Kalamos: Kali çayı], Uzunpınar, Oynan, Devrent, Bozdurmuş Mahallesi, Eski Genceli, ad Vicum, Kayaağzı, Bölükada ve Eye Burnu [Barla-Boyalı] yolu, İstanbul-Apameia arası Roma Askerî Yolu’nun bir kısmıdır.
Peutinger [1-2], Apameia’nın Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyine işaret etmekle Kelene’nin Dinar değil, Kemer Boğazı ile Yenice Sivrisi arasında bulunduğunu gösterir. “Apameia ile Laodikya arasında denize benzeyen ve içinden pis koku çıkan göl” (Strabon, 2009: 87), eski Eğirdir Gölü olup, ad Vicum, Popa çayı [Rhyndakos] kıyısında olmalıdır (Remsi, 1960: 175).
123’te Apameia’da, Asia eyaleti başrahibi Mithridates, Asia eyaleti valisi Falco’nun eşi Sossia Polla’nın heykelini dikti. Rhyndakos nehri yanındaki Apollonia’lıların Mysia kenti [Uluborlu] da Mithridates’in heykelini dikti. Apameia’da, aynı tarihler olmalıdır (Yıldız, 2012: 228) [bk. EK, Har.1-2, Madalyon ve Resimler]). İzmir’de [Apameia] Aristides’in de bir büstü var.
Sonuç
Dinar’a yerleştirilmek istenen Kelene, Honiyates’e göre Dinar’da değildir. Peutinger Tablosu da, Apameia’nın Dinar, Eumeneia’nın Işıklı olmadığını; Kelene’nin Kemer Boğazı’nda bulunduğunu bir kez daha teyit etmiştir. Bu makaleyle, Miryokefalon Savaşı’nın Kelene’de vukû bulduğu ve Kelene Hisarı’nın Gelendost- “Yenice Sivrisi [Tzybritzi: Sybrize]” üzerinde bulunduğu bir kez daha anlaşılmıştır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Arrianos (1945): İskender’in Anabasisi, terc. Hayrullah Örs, Maarif Matbaası-İstanbul.
Ebû’l-Ferec, Gregory (1950): Abû’l-Farac Tarihi, Cilt II, terc. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Hendy, Michael F. (2018): “Miryokefalon ve Tzybritze Geçidi”, terc. İ. Pür, Hamideli Tarih 05, s.61-67, Sistem Ofset-Ankara.
Herodotos (2015): Tarih, terc. Müntekim Özkan, Sunan Azra Erhat, Remzi Kitabevi-1./ 2./ 11. Baskı-İstanbul.
Khoniates, Niketas (1995): Historia, terc. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu (TTK)-Ankara.
Kınal, Füruzan (1953): Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara.
Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çev.: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Manuel’in Mektubu (2017): “Mektubun Tercümesi ”, terc. K.Y. Kopraman, Hamideli Tarih 04, s.68, Sistem Ofset-Ankara.
Ramsay, W. M. (1890): Historical Geography of Asia Minor, John Murray-London.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, terc. Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, terc. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay.-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2012): Yol ve Tarih, Semih Ofset-Ankara.
Topraklı, Ramazan (2019): “Miryokefalon Savaşı’nın Yerine Tarihî Metinlerin Dili Açısından Bakmak”, VI. Uluslararası Tarih Eğitimi Bilgitoyu, Bildiriler Kitabı, s. 731 (744)- 740 (753), historyeducation.org, ISHE2019, 10-12 Ekim-Bolu.
Yıldız, M. Ertan (2012): “Kelainai ve Apameia Kibotos’un Tarihi”, Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi-Antalya, s.1-383.
***
EK: Synnada, Eumeneia, Apameia Ciboton, Apameia Yolu (Remsi, 1890: 169); yola ait 04 Mayıs 2019 Cmt günü Bozdurmuşbeli’nden çekilen resimler ve bölgedeki yollar [Har.1-2]. Bu yol, Constantin Porphyrogenitus’un “I. Malagina [İnegöl] yanı, II. Dorileon [Eskişehir] yanı, III. Kaborkion [Kemer Boğazı] yanı, IV. Kolonia [Konya Ereğlisi] yanı, V. Kayseri yanı” verdiği Roma Askerî Yolu ve Kıral Yolu’nun bir kısmıdır (Remsi, 1960: 221). Bir Malagina da Senirkent-Yassıören idi.
Synnada, Şuhut’un iki mil yanındaki Mahmutköy; Şuhut, Hısnu’l-Yahud, Cuhud, Çıfıt ve Şuhut gibi değişime uğramıştır. Remsi, Hısnu’l-Yahud’u [Yahudi Kalesi], Eskişehir-Bardakçı’ya koymakla yanıldı ve böylece el-İdrîsî ve İbn Hordazbih’in verdikleri Roma yollarını araziye yerleştiremedi (Remsi, 1960: 257, açık.3) ve Malagina için Mekece dedi. Keltler, Eskişehir galibiyetinin ardından Ebraike ve Augustopolis yakınında Sultan Danişmend ve Hasan ile karşılaştılar (Anna, 1996: 332-333). Umar Ebraike-Eber, Augustopolis-Sultandağı [İsaklı] der ki, yanlıştır. Ebraike [Yahudi]- Şuhut; Augustopolis ise Çobankaya, Uzunpınar veya Çoru kalesidir. Kemer Boğazı, 1501 tarihli bir Osmanlı arşiv belgesinde “Hamid ili, Afşar kazası, Maziye karyesindeki Frigos [Phryg] Boğazı’nda gemi hâsılatından 500 [akça]” kaydedilmiştir [bk. Har.1-2].
Har.1: Coğrafî Değişim: Arzava Memleketleri ve Ahhijava. Murşil, Arzava’ya yürümüş, fakat Aura’ya gitmiştir.
Har.2: Eski Hoyran ve Eğirdir gölleri, Kıral Yolu, Roma Askerî yolları, iki göl arasındaki Menderes ile Marsyas ve Orgas ırmakları.
Har.3: Pîrî Reis [1470?-1553] Eski Eğirdir Gölü ve göle dökülen Menderes Nehri.
Madalyon: Hoyran ve Eğirdir Gölleri arasındaki Menderes ve ona dökülen Marsyas, Orgas.
Bizans Askerî Yolu: Senirkent-Genceli köyü, Döşeme 1.
Bizans Askerî Yolu: Senirkent-Eski Genceli köyü, Döşeme 2.
Bizans Askerî Yolu: Senirkent-Genceli köyü, Döşeme 1.
Bizans Askerî Yolu: Şuhut-Oynan (Oyniğan) köyü, Derbent.