Çevirilerde kasıtlı tahrifat

Har.2. Asya Eyâleti.

Bu makalenin amacı çevirilerde bilerek Küçük (Mikra: Minorem) Firikya için Aşağı Firikya, Asya (Eyaleti) için Anadolu adları kullanmakla yapılan tahrifat ile Neokastra, Tralleis ve Laodikya hakkındadır. Küçük Firikya ve Firikya Epiktetos denilen bölge, bazı ünlü kişilerce Geyve ve Balıkesir-Çanakkale civarı gösterildiği için olsa gerek, Küçük Firikya adı, Aşağı Firikya olarak değiştirilerek; Asya yerine Anadolu yazılarak hatalara sebep olunmuştur. İmparator Manuel ile ilgili kaynaklarda Mikra ve Minorem yazan kelimeyi mütercim, Aşağı yapmış, onu da Denizli civarına yerleştirmiştir. Bu, anahtarını ahırda yitiren Nasrettin Hoca’nın, anahtarı sokakta aramasına benzer. Asia’yı Anadolu yapmakla da, Asya eyaleti, Anadolu anlaşılmış ve büyük hatalara düşülmüştür. Aynı şekilde Asya eyaleti ile Thrakesia temi ve Neokastra bölgelerinin yerleri bilinememiş; iki Tralleis bulunduğu halde, Tralleis’ten sadece Aydın anlaşılmış ve tarihî olaylar araziye yerleştirilememiştir. Hâlbuki Asya eyaleti, Uluborlu ovası dâhil, Eğirdir Gölü ile Seydişehir-Çarşamba çayı arasında kalan bölge; Küçük Firikya, Asya eyaletinin Şarkîkaraağaç ile Uluborlu arası; Thrakesia temi Asya eyaletinin batı ucudur. Neokastra ise Thrakesia teminin kuzey bölgesi olup, Kemer Boğazı ile İbn Hordazbih’te Kalami şeklinde kaydedilen, Şuhut-Kali çayı (Kalamos: Çobankaya köyü) arasıdır.

Açar Kelimeler: Küçük Firikya, Mikra/Minorem Phrygia, Neokastra, Eski Tralleis, Neutroja, Eski Truva

Ekrem Akurgal, Merkelbach, Şahin, Vetters ve kimi Türk, kimi yabancı, tam 23 kişi, “Kuzeybatı Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası Üzerinde İncelemeler: 1- Strabon XII, 3-7 ve 2- Malagina am Sangarios” adlı bir proje yapmışlar ve Türk Tarih Kurumuna da 30 sayfalık Almanca bir risale bırakmışlar. Ekrem Akurgal, Semavi Eyice, Jale İnan gibi ünlü isimlerin yer aldığı projedeki çeviri ve üretilen tüm bilgiler yanlıştır. Tarihî metinler okunmaz ve Bizans yolları bilinmezse olacak olan budur. Küçük Firikya için İnegöl, Geyve ve Gerede arasını, Malagina için de Mekece’yi iddia etmişlerdir ki, böyle fahiş hataları, ancak yirmi üç ünlü isim yapabilir (bk. Topraklı, 2022b).

Strabon’nun Grekçesini gönderdiğim Nişanyan ise: “Merhaba Ramazan Bey, anladığım kadarıyla bu Prusias, Antiokhos’un yenilgisinden sonra Annibal’ın kendisine sığındığı ve daha sonra Frigya’nın Marmara Denizine (Çanakkale Boğazına) bitişik bölümünü (ki eskiden Küçük Frigya diye adlandırılırken yeni sahiplerince Frigya Epiktetos, “İlhak Edilmiş Frigya” olarak adlandırıldı) sulhen Attalos-oğullarına terk eden Prusias’tır.” Bahsi geçen bölge Balıkesir ve/veya Çanakkale olmalı. SN, 4 Temmuz 2022” der ki, bu konuda yanlış bir genel kabul oluştuğu anlaşılmaktadır. Kanaatimce mütercim, bu yanlış genel kabulün tesiriyle ve Manuel’in söz konusu olayda Marmara bölgesinde bulunamayacağı hesabıyla, “Küçük Firikya” adını “Aşağı Firikya (Denizli civarı) olarak değiştirmiştir.

Küçük Firikya 

R.1- Kinnamos (Cinnami), 1836: 179. “Ubi ille in minorem Phrygiam pervenit, …”

R.2- Çeviri. Kinnamos, 2001: 131. “Aşağı Phrygia’ya varınca, …” (Açık.50: Denizli civarı).

R.3- Kinnamos (Cinnami), 1836: 198. “hinc Laodiceam in Phrygia minore ex improviso …”.

R.4- Çeviri. Kinnamos, 2001: 144. Açık.89: Phileta, Antalya’nın güney batısında veya Antalya - Denizli arasındadır.

Bu yanlış genel kabulün tesiriyle R.1’de görülen Minorem Phrygiam (Küçük Firikya) adı, R.2’deki gibi Aşağı Firikya ve Denizli civarı olarak değiştirilmiştir. Yine aynı düşünceden olacak, R.3’de görülen “hinc Laodiciam in Phrygia Minorem” ifadesi, R.4’deki gibi “Aşağı Firikya’daki Laodikya” olarak değiştirilmiş; Phileta şehri de, “Antalya’nın güney batısı veya Antalya-Denizli arasında bulunmalıdır” denilmiştir. Bunun neticesinde Eğirdir-Laodikya (Lâdik), Denizli anlaşılmıştır. Hâlbuki Küçük Firikya’daki Laodikya, Süleyman Şükrü’nün de dediği gibi Eğirdir, Phileta ise Yalvaç (Philadelphia: Alaşehir) idi.

Seyahatü’l-Kübra adlı eserin yazarı, Osmanlı’nın Eğirdirli bir Posta memuru (yıl 1907), Eğirdir ve çevresinin Afriçya (Firikya) ve Fricyatü’s-Sagîr’de (Küçük Firikya) bulunduğunu yazar ve Lidyon’dan Fricyatü’s-Sagir meliki Bilobis bin Tantal [Tantalos oğlu Pelops], MÖ 1200’de kendi evlâdını Eğirdir’deki puthânede kurban etmiştir der (Süleyman Şükrü, 2013: 13, 33). Yerine göre bir Posta memuru, 24 ünlü isimden daha iyi bilebiliyor. Bunlar, Frigya Hieropolis (Kemer Boğazı veya Eğirdir) doğumlu Stoacı filozof Epiktetos’a ait “Hür İnsan” yazıtının Eğirdir’in 40 bm güneyi ve Yazılı Kapız’da bulunmasının hikmetini düşünememiş olsa gerektir (bk. Topraklı, 2022a).

Yalvaç (Antiocheia) için Antióchette, yâni Küçük Antakya, İlegüp için Mikra Nikaia (Küçük İznik) denilmesinin sebebi bu şehirler küçük oldukları için değil, Küçük Firikya bölgesinde bulundukları içindir. Yine böyle 29 Nisan 1091 tarihindeki Kuman-Peçenek savaşına, Lebounion, yâni Küçük Aslan harbi denilmiştir. Harbin yapıldığı yer, Ermeni asıllı Bizans komutanı Georgios Lebounes’in bölgesi olduğundan Küçük Aslan veya Aslancık anlamında Lebounion denilmiştir. Küçük Firikya, Büyük Firikya ile Pisidia arasında, yâni Sultan Dağları ile Anamas Dağları arasında kalan Uluborlu, Senirkent, Eğirdir, Gelendost, Şarkîkaraağaç ve Yalvaç ilçelerinin kapladığı bölgedir (bk. Anna, 1996: 217, 241, 252-253, 298-299, 463, 489, 491).

R.5- Khoniates (Choniatea), 1835: 194. “Cum Asiane urbes Chliara, Pergamum et Adramyttium …”

R.6- Çeviri. Khoniates, 1995: 103. “Anadolu şehirlerinden Khliara, Pergamon ve Atramytion …”

1165-1170 yıllarına ait bir olayda, R.5’te görüldüğü gibi Asia yazılan isim, R.6’da görüldüğü gibi Anadolu olarak değiştirilmiştir. Asya malum koca bir kıtadır; mütercim bu ismi Anadolu yazmakla kafa karışıklığına sebep olmuştur. Hâlbuki kaynak metindeki Asya, Asya eyaletidir. Anadolu yerine Anadolu eyaleti yazılmalıydı. Asya eyaleti hakkında maalesef tarihçinin kafası karışıktır ve neresi olduğunu bilmez (Remsi, 1960: 106, 111). Khoniates şöyle der:

“Bu bölgeyi eskiden tanıyan, toprağının ve insanlarının ne kadar vahşi olduğunu bilen ve şimdi oradan geçen bir kimse ellerini Tanrı’ya kaldırarak, bu imparator için ebediyette, cennette yeşil bir köşe ayırmasını dua etmez mi? Yeni tesis edilen müstahkem mevkilere özel adlar da verildi; bunlara Neokastra denir” (Khoniates, 1995: 103).

Tarihçi Khliara için Kırkağaç, Pergamon için Bergama ve Atramytion için de Edremit der. Hâlbuki o yıllarda Manuel imparatordur; Sultan’dan toprak almaktadır. Kemer Boğazı’nın batısı ve Uluborlu Bizans elindedir. Türklerin Bergama ve Edremit bölgelerine gittiklerini kabul etmek abesle iştigaldir. Metinden de anlaşılacağı gibi bu şehirler ovada ve birbirlerine yakındırlar. Bergama ile Edremit arası 123, Bergama ile Kırkağaç arası 55, Edremit ile Kırkağaç arası 178 bm (km). Bu üç şehir Kaikos (Hoyran) ovasının ayağında, diğer bir deyişle Hoyran Gölü’nün şarkı ve kıyıda olup, aralarındaki mesafeler 3 bm’yi geçmez. Tarihçi, Asya eyaletinin yerini bilmediği gibi, Asya’dan da Anadolu eyaletini anlamadı ve olay yerlerini tesbit edemedi. Asya eyaleti, iki göl arasındaki ırmakla Seydişehir-Çarşamba çayı arası, Thrakesia temi ise Asya eyaletinin batı ucudur  (Günal, 2023: 46, açık.33; Har.1-2).

{İtalyanlar, Anadolu yakasına geçtikten sonra bölgelerin çoğunu işgal etti. Opsikion teminin tümü ile Ege ve Edremit onların eline düştü. Baris, Aulonia, Poimanenon ve Lentiana, Lopadion’a kadar onların egemenliğini tanıdı. Keza bütün Thynia yöresi, ta İzmit’e kadar öyle yaptı. Ama Bizans asillerinden Teodoros Alaşehir’i, Savvas ise Sampsounta ve çevresindeki bölgeleri egemenliği altında aldı. Laskaris, Türklerin Sultanı ile bir antlaşma yaptı ve iki yıl içinde (1206) imparator ilan edildi; Teodoros ve Savvas ile kolayca başa çıktı ve Kelbianos yöresinde, Alaşehir’de, Menderes boyunda ve Neokastra’da mutlak egemenliğini kurdu (Akropolites, 2008: 24-25).

Henri, Nimfea’ye kadar ilerledi, orada ordugâh kurup konakladı, sonra geriye döndü ve imparator ile barış antlaşması yaptı (yıl 1212). Böylece Kiminas yöresinin, yâni Akhyraous yakınındaki dağın yöresinin, Frank idaresi altında kalacağı, buna karşılık Kalamos’un -Neokastra arazisinin başladığı köy- işgal edilmemiş kalacağı, oradan ötesinin Laskaris’in egemenliği altında olacağı yolunda anlaştılar. Bu yöre, Neokastra’yı, Kelbianon’u, Khliara’yı, Bergama’yı ve yanlarda Magidia ile Opsikia’yı içine alır. Ayrıca Lopadion’dan başlayan ve Bursa ile İznik’i de içine alan bir diğer bölge de Laskaris’e aitti (Akropolites, 2008: 38-39).

O sıralarda Cenevizler gece vakti hileyle Rodos’u işgal ettiler. Bunun üzerine oraya, Thrakesion ilinin vâlisi Kantakouzenos gönderildi. (…) Suriye’deki Franklara yardıma gitmekte olan Akhaia prensi Rodos’ta bulunan Cenevizlerle antlaşma yaptı ve onlara 100 soylu ve yiğit şövalye bıraktı. (…) Prensin orada bıraktığı şövalyeler, hisar içindeki piyade Cenevizleri orada bırakıp kendileri dışarıya çıktılar ve bütün ülkeyi talan ettiler. (…) Bunun üzerine imparator Ioannes Nimfea’ye vardıktan sonra, 100 kadar at taşıyabilecek üç dizi kürekli kadırgalardan İzmir’de büyük bir donanma hazırladı ve başına Kontostephanos’u komutan atadı ve dua ederek yola çıkardı. Kontostephanos Rodos’a vardı ve Lâtinleri hezimete uğrattı. Böylece Rodos, yeniden Rumların eline düştü. İşte bu işler böyle oldu, bitti (Akropolites, 2008: 89-91). Remsi (Ramsay) ise şöyle der:

Neokastron teması ile Hermos ve Yukarı Kaikos vadilerinin aynı şey olduğu Teodor Laskaris'in tasarrufundaki Rum memleketleri listesinden anlaşılır. Bunlar: Neokastron, Kelbianon (Kaystros vadisi), Khliara ve Pergamos (Aşağı Kaikos vadisi), Magidion ile Opsikion yanındaki kaleler (Saittai ve Koula) [1] idi. Neokastron, Kalamos'tan başlar (yani şimal hududu buradadır). Pahimeris'in sözleri bunu tasdik eder. İsmin aslını Khoniata nakleder: 12. Asırda Manuel Komnenus'un yeniden ihya ettiği Khliara, Pergamos ve Adramyttion müstahkem şehirleri bir grup olarak Neokastra ismini almışlardı. Sonraki müelliflerin bahsettiği Neokastron, Hellespont’un [2] ağzındaki (Yenikale)’dir (Remsi, 1960: 140; Khoniates, 1835: 194 ve 1995: 103). Açık.1. Magidion ile Opsikion sırtlarda idi. Açık.2. Alexius da, Philippopolis’in yanında Alexiopolis, yahut Neokastron isminde bir kale yaptırtmıştır}.

Akropolites’in kaydı ile Remsi’nin ifadesini özetlemeye çalıştım: Baştan söyleyeyim ki, Neokastra ile sonraki müelliflerin bahsettiği Neokastron aynı yerdir ve Kemer Boğazı ile Şuhut-Çobankaya (Kalamos; İbn Hordazbih’te Kalami) arasında kalan bölgedir. Hellespont ise Çanakkale Boğazı değil, Kemer Boğazı’dır. Philippopolis, Boğaz’ın batısı ve Kayaağzı yanındaki Papaz Bogomil’in mezhebini yaydığı kent; Alexiopolis de onun yanındaki bir kaledir. Bu bölgenin güneyi ile Eski Eğirdir Gölü arasındaki bölge ise Thrakesion temidir. Ege denilen yer, Eğirdir ve Hoyran gölleri ile iki göl arasındaki ırmağın doğu kıyılarıdır. Tarihçi, Bergama’yı bugünkü Bergama, Edremit’i Balıkesir-Edremit ve Khliara’yı da Kırkağaç sanır. Bu üç kalenin tahkim edildiği 1165’lerde Manuel tahttadır; Kılıçaslan’dan toprak almaktadır; Uluborlu ve hatta Kemer Boğazı’nın batısı Bizans elindedir. Miryokefalon harbi bunun en iyi delilidir. Edremit Yalvaç-Aşağı Tırtar, Bergama Gaziri Adasındaki kent, Khliara Yukarı Tırtar yanındadır. Onun için Bergama, Edremit ve Khliara, hem Neokastra, hem Thrakesia, hem de Asya’dadır. Asya ise, Asya eyaleti olup, Uluborlu ovası dâhil, Kemer Boğazı ile Çarşamba çayı arasıdır. Kelbianon ve Kaystros Eski Eğirdir Gölü’nün kuzeyi, Kaikos vadisi ise Hoyran ovasıdır. Yalvaç çayının kuzeyi Lydia, güneyi ise Karia’dır. Karia ve Lydia, hem İzmir ve Muğla çevresi, hem de Skamandros, Menderes, Seha, Kaystros, el-Battal, Tearos, Halis, Bathys Rhyax vs. gibi daha onlarca adı kaydedilen Eski Hoyran ve Eğirdir gölleri arasındaki ırmağın şarkındadır. Rhyndakos, Lampes ırmağı da denilen Uluborlu-Papa çayıdır (Remsi, 1960: 138, 168, 172, 176, açık. 5). “Lopadion’dan başlayan ve Bursa ile İznik’i içine alan bölge de Laskaris’e aitti” ifadesindeki Bursa- Uluborlu önü, İznik (Küçük İznik) ve Nimfea (Nymphaion) ise İlegüp’tür. Lentiana Gelendost yanında, Baris, Yalvaç çayının (Barenos: Varinos: Monolykos) Menderes’e döküldüğü yerde, Aulonia o civarda, Lopadion Akkeçili köyü, Poimanenon ise Kayaağzı Pınarları yanındadır. Kiminas Yalvaç-Gemen, Akhyraous (Hadrianoutherai, Hadrianopolis, Adrianople, Aleksandır Karaks, Karaks, el-Alemeyn, Hısnu’l-Meclis, Kotoiraikia) ise Gelendost-Kötürnek köyüdür. Teodoros’a ait olan Alaşehir, Yalvaç; Mavrozomes’e ait olanlar ise Eğirdir Gölü ve iki göl arasındaki Menderes çevresi, Sampsounta (Lampsakos) ise Kemer Boğazı’nın batısı ile Garip köyü civarıdır  (bk. Har.1).

Çok mühim bir husus da Rodos, Akhaia prensi ve Suriye isimleridir. Rodos, Osman Beyin 1310’da kuşattığı Rodos (Le Beau), yâni Eğirdir Gölü’ndeki Gülistan (Can, John) Adasıdır. Ege denizi, Eski Eğirdir Gölü olup, batısı Yunanistan, doğusu Suriye veya Asya eyaleti (Assuva, Assos); Akhaia prensi ise Yunan prensidir.  “Ertuğrul, Ege Denizi’ndeki Asya ve Avrupa’ya yakın adaları yağmalamak için gemiler inşa etti. Yunanistan düzlüklerine akınlar yaptı” kaydı Akropolites ve Hayton’u destekler (Halkondil, 2014: 17). Aziz Theophanes’in yaşadığı Sigriane, Hoyran Gölü’nün şarkındaki dağlık bölge olup, Suriye anlamı da vardır. Akropolites, Yunan yerine Akhaia demekle iki bin sene önceki İlyada destanına atıf yapmıştır. Halkokondil de dolaylı olarak Ege, Asya (eyalet) ve Avrupa (Yunanistan) isimlerine açıklık getirmiştir. Phrygie’deki (Briquia) Lichie de Grecie (Zichia de Grèce), yâni Yunan Lykia’sı Eğirdir’dir (Hayton, 2015: 51; Deguignes, 1756: 3). Truva yıkıldıktan sonra kurulan Yeni Truva (Neutroja), bilâhare Eski Tralleis adını almıştır ve bu yer Barla’dır. Etimolojik olarak Tralleis= Τροíα άλλη, başka Truva demektir (Gregoras, 1973: 137, açık.250). Bu bilgiler, Truva harbinin Eğirdir Gölü yanında yapıldığına işaret eder.

R.7- Khoniates, 1835: 251. Maeandrias, Tralles, Phrygias Antiochiam, Luma, Pentachira, maritimam.

“Ve Atapakos da emri yerine getirdi. Menderes kenarındaki şehirlere hücum ederek, haber vermeden ânî baskınlar yapmak suretiyle bunları korkunç tahribata uğrattı; Tralleis (Aydın) ve Phrygia Antiokheia’sını zaptetti. Atapakos sahil bölgesini de tahrip etti” (yıl 1177-1178) (Khoniates, 1995: 133). “Türkler, Menderes civarındaki bütün yerlere yayılmışlardı. Andronik Eski Trall kentini tamir ettirerek buna Andronikopolis adını verdi. Fuke (Menderes kıyısında ikinci bir Phokai) ülkesi emiri Menteşe burasını derhal ele geçirdi (1269)” (Deguignes, 1976: 1155).

Merhum Işıltan, Tralleis için Aydın demekle yanıldı. Çünkü Uluborlu, 1182’de fethedilecekti. Firikya Antakyası Yalvaç; Luma Barla-İlama (Limenopolis); Pentapolis ise Senirkent-İlegüp idi. Biri Barla (Eski Trall), diğeri ise Aydın olmak üzere iki Tralleis vardı. Işıltan, aynı adı taşıyan başka şehirlerin varlığını hesap etmemekle yanılmıştı.

-Tralleis’in asıl kurucusu, ünlü eski Truva'nın anısına burayı inşa eden, Truva'nın soylu kolonisti Attalos adında bir adamdı. Şehrin adını inceleyen herkes, adının Neutroja (Yeni Truva) olduğunu keşfeder. Yeniden yapılanmanın ardından şehir, Andronikopolis veya Palaiologopolis adını aldı- (Gregoras, 1973: 137 ve açık.250).

Gregoras, şehri ilk inşa eden kişide yanılıyor. Çünkü MÖ 401’de Kyros’un komutanlarının karı ve çocukları Tralleis’te idiler. Kyros’un bilgeliği ve güzelliğiyle bilinen Phokaialı cariyesi (Ksenophon, 2011: 57, 111). Gregoras’ın kaydından Attalos’un Tralleis’i (Barla) tahkim ettiği anlaşılıyor. Anna s.440 ile Khoniates s.24’de zikri geçen Antalya, Eski Tralleis, yâni Barla olmalıdır (yıl 1108, yıl 1142). Bu Phokaia de, Foça olmayıp, Barla önünde idi

Görüldüğü gibi Batı Anadolu ve Göller Bölgesi, hatta Anadolu tarihindeki fahiş hatalar yapılmıştır. Neticede iki asır süren Bizans-Selçuklu mücadelesindeki Laodikya (Lâdik: Eğirdir), Denizli anlaşılmış ve tarihimiz katledilmiştir. Bu eserleri kontrol eden ve basan Türk Tarih Kurumu ile tarihçi, bu cinayete, bugüne kadar neden seyirci kaldı?

Yeni Truva (Eski Trall/Tralles), Attaleia, Sart, Parlais ve Andronikopolis gibi adları olan şehir Barla’dır. Yeni Truva, yâni Eski Tralleis, Aydın-Tralleis, Sart ve Sardeis (Salihli) gibi isimler, şarktan garba olan göçe işaret edebilir.

Akropolites, Georgios (2008): Vekayinâme, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.

Akurgal Ekrem, Merkelbach Reinhold, Şahin Sencer ve 20 kişi (1986): “Kuzeybatı Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası Üzerinde İncelemeler: 1- Strabon XII, 3-7; 2- Malagina am Sangarios”, Zeitschrift für Epigraphik und historische Geographie Anatoliens, Heft 7, Dr. Rudolf Habent GMBH-Bonn, s.125-155.

Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.

Choniatae, Nicetae (1835): Historia, Yayına Hazırlayan: Immanuelis Bekkeri, Impensis ed. Weberi-Bonnae.

Khoniates, Niketas (1995): Historia, Çeviri: Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu-Ankara.

Cinnami, Ioannis (1836): Epitome Rerum Ab Ioanne et Alexio Comnanis, Gestarum, Bonnae.

Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çeviri: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.

Deguignes, Josef (1756): Histoire Générale des Huns, des Turcs, des Mogols, (Livre XI), A Paris.

Deguignes, Josef (1976): Büyük Türk Tarihi, Cilt 4, Çeviri: S. Alpay-Komisyon, Türk Kültür Yayınları-İstanbul.

Gregoras, Nikephoros (1973): Rhomäische Geschichte, Çeviri-açıklama: J. Louis- V. Dieten, 1. Ks. (Bl. I-VII), Stuttgart.

Günal, Zerrin (2023): Uc Savaşçıları (Uc Türkmenleri, Akritai, Anadolu Sultanları, Ümerâ ve Beyler), Urzeni-İstanbul.

Hayton (2015): Doğu Ülkeleri Tarihi’nin Altın Çağı: Korykoslu Hayton, Çeviri: A. T. Özcan, Selenge Yay.-İstanbul.

Khalkokondiles (Halkokondil), Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çev. Kaldellis, Anthony, Londra.

Remsi/Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.

Süleyman Şükrü (2013): Seyahatü’l-Kübra, Yay. Haz. Hasan Mert, Türk Tarih Kurumu-Ankara.

Topraklı, Ramazan (2022a): “Hür insan Ispartalı Epiktetos: Free man Epiktetus of Isparta”, dikGazete, 10.01.2022 (erişim 25.10.2023).

Topraklı, Ramazan (2022b): “Küçük Firikya’dan Gebze’ye çekilen Anibal”, dikGazete, 04.07.2022 (erişim 25.10.2023).

Har.1. Tarihî Yollar, Ablistan

Har.2. Asya Eyâleti.