Kim demiş Pessinus Ballıhisar?

Har.2: Eğirdir ve Beyşehir göllerindeki coğrafî değişim, tarihî yollar, bölgeler, kentler, dağlar ve ırmaklar.

Bu makalenin amacı eski Pessinus kentinin yerini tartışmaktır. Malûm Sakarya ve Kemer Boğazı’ndaki olmak üzere iki Sangarios vardır. Zompos köprüsünün Kemer Boğazı’ndaki köprü olması, buradaki ırmağın Sangarios olduğuna dair mühim bir delildir.

Anayol [Kıral Yolu] üzerinde bulunması gereken Pessinus, Kemer Boğazı’ndaki Sangarios’un kaynakları yanındaki Sangia köyüne [Yenice köyü Sarnıç Alanı] 150 stadion uzaktaki ve Amorion [Uluborlu] ile birlikte Firikya ve Galatia Salutaris bölgesindeki Kötürnek köyü olmalıdır. Livius’a göre Sangarios’un kaynakları Adoreus dağındadır. Pessinus’taki Gallos Nehri, hiçbir zaman Ballıhisar’daki kuru dere olamaz.

Açar Kelimeler: Pessinus, Amorion, Sangarios, Sangia, Adoreus, Firikya Salutaris, Galatia Salutaris. 

Makaleye başlarken bugünkü Eğirdir Gölü’nün yaklaşık 500 yıl evveline kadar Hoyran ve Eğirdir olmak üzere iki ayrı göl olduğunu, iki göl arasında suları Hoyran’dan Eğirdir’e [kuzeyden güneye] doğru akan, ağzı kaynağına yakın [seyri kısa], suyu bol, derin bir ırmak bulunduğunu hatırlatıyorum. Bu ırmağa Marsyas ve Orgas gibi iki ırmak daha karışır ve bu üç ırmak, Arzava döneminden beri üç bin yıllık tarih içinde muhtelif adlar almışlardır. Kıral Yolu veya Anayol, iki göl arasındaki bu ırmağı Kemer Boğazı’nda bir köprüden geçmektedir.

Eski Eğirdir Gölü için Anna, “şimdi Ozolimne dediğimiz göl, Yüz Tepeler denen yerin ötesindedir ve ırmakların en uzunları, en bol su getirenleri oraya boşalır; yüzeyinde çok sayıda büyük taşıma gemileri gider gelir, bu da gölün ne kadar derin olduğunu gösterir. Ona Ozolimne denmesi, sağlığa zararlı ve tiksindirici kokular yaydığı için değildir; tersine, vaktiyle bu göle, günlük konuşma dilinde Ouz [Uz/Oğuz] denen Hunlar’dan bir ordu gelip, onun kıyılarında konaklamıştı; o günden beri, bu göle Ouzo-Limne denmiş, kuşkusuz adın içinde u sesi de varmış” der. Strabon da “Laodikya ile Apameia arasındaki göl denize benzerse de yer altından gelen pis bir koku çıkarır” der (Anna, 1996: 225; Strabon, 2009: 87) [bk. Pîrî Reis haritası, Har.1 ve Madalyon resmi].

Strabon, biri malûm Sakarya, diğeri Halys, Menderes, el-Battal ve sair birçok adı bulunan Kemer Boğazı’ndaki ırmak gibi iki Sangarios nehrinden bahseder, ama iki Sangarios’tan bahsettiğini bilmez. Marsyas, Çine çayı olmayıp, Yenice Sivrisi ve Çirişli dağı eteklerinden kaynayan, çok kısa bir yol aldıktan sonra iki göl arasındaki Menderes’e dökülen ırmaktır. Akharaka’dan geçen ırmak ise Menderes değil, Akharaka’nın ırmağı, Gallos ve Orgas gibi adları olan Yalvaç veya Örkenez çayıdır (Strabon XII.3.7-5.3-8.15; Ramsay, 1960: 120).

Aleksios’un 1116 yılı son seferinde Santabaris, Polibotos, Kedrea [Kidros], Amorion, Poimanenon, Zompè [Zompos], Kırk Martyrs ve Mesanakta hisarı adları zikredilir (Anna, 1996: 488-492). Buradaki Santabaris Afyon; Polibotos Bolvadin; Kedrea Arızlı; Amorion Uluborlu; Poimanenon Garip köyü yakını; Kırk Martyrs Hoyran Gölü; Mesanakta Genceli; Zompè, iki Osmanlı belgesine göre Firigos Boğazı’ndaki Yenice Köyü Köprüsü. Bu iddia, İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri, birer Roma yolu olduğu anlaşılan durak ve yol mesafeleriyle de tasdik edilir.

Tarihçi Kelene [Kelainai], Apameia, Laodikya, Alaşehir, Tralleis ve sair birçok kentin yeri hakkında yanılmıştır. Kelene hisarı, Kemer Boğazı’nın sekiz km şarkındaki her yanı dik bayır [iki tepe kalesi] Yenice Sivrisi (Arrianos, 1945: 66); Apameia Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyi; Laodikya Eğirdir; Alaşehir Yalvaç hisarı; Yeni Truva [Eski Tralleis] Barla olup, bunlar gibi daha birçok kent hatalı yerleştirilmiştir. Amorion olduğu iddia edilen Hisarköy ile Uluborlu arasının Emirdağ, Bolvadin, Çay ve Bozdurmuşbeli üzerinden yaklaşık 162 km gibi bir mesafe olduğunu görünce Pessinus için de yanılmış olabileceklerini düşündüm. Hamilton’un, Amorion hakkında yanıldığı gibi, Texier de Pessinus için yanılmış olmalıydı. Strabon XII.3.7’de zikredilen Gallos, mühim bir nehir olup, bu Ballıhisar’daki kuru dere olamaz. Strabon, Sangarios nehrinin kaynakları Pessinus’a 150 stadion uzaklıkta Sangia köyü yakınları derken, Livius [Livy, öl. MS 17] ise, Adoreus dağından doğduğunu söyler (Ünsal, 2012: 215).

Pessinus hakkındaki tartışmanın kolay anlaşılması için düşüncelerimi maddeler halinde sıralamak istiyorum:

1. Zompos, Kemer Boğazı’ndaki Yenice Köyü Köprüsü olduğuna göre, buradaki ırmak Sangarios’tur. Bu nehrin kaynakları, Kemer Boğazı-Akbük mevkiindedir. Akbük’ün iki-üç km şarkı ve Çirişli dağının güney eteğindeki Sarnıç Alanı’ndaki ören, Strabon’un zikrettiği Sangia köyü olmalıdır. Sangia ile Anayol [Kıral Yolu] üzerindeki Kötürnek arasındaki mesafe 150 stadion [27 km] olup, Pessinus, tam olarak Kötürnek köyüne yerleşir [Strabon XII.3.7].

2. İbn Hordazbih ve el-İdrîsî, Kötürnek [el-Alemeyn, Hısnu’l-Meclis] ile Kemer Boğazı’ndaki Sangarios [Ābrū Mesmâne; Medinetü’l-İndosyâne] arasını 20 mil [30 km] verirler ki, Strabon XII.3.7 ve mevcut hâl doğrulanır.

3. Livius, Sangarios’un kaynakları Adoreus dağından doğar derken, Strabon ile çelişmez. Zira, Dindymon, Athos, Sigriane ve Killene gibi adları olan Çirişli dağı, [Yun.] “ibadet edenler [Αδορευς] dağı” anlamında olup, dağın Hoyran Gölü’ne bakan batı yüzünde iki kilise ile Alicinler [Alaca-inler] adlı Hıristiyanların ziyaret ettiği kutsal yerler var. Çirişli ve çevresi, Troad ve Hellespontus Firikyası’dır [Ramsay, 1960: 165-178; Strabon XII.3.7; bk.Har.1].

4. Sarnıç Alanı mevkiindeki Sangia Örenine ait üç sarnıç, Haç kazılı taş, sunak taşı, ören yerine ait resim ve dua kayası ile Kötürnek köyü yerleşim haritası ve Çirişli dağı Tokmacık köyünde çıkan bir taş resmi alttadırlar: 

Sarnıç 1, 17.12.2011

Sarnıç 2, 17.12.2011

Haç kazılı taş, 17.12.2011.

Sunak taşı, yanında taşa oyulmuş haç var. 17.12.2011.

Sagnia köyü yerleşim alanı, 17.12.2011.

Dua kayası, 17.12.2011.

Sarnıç 3, 17.12.2011. Hiltiyle hazine aramışlar.

Çirişli’deki Tokmacık’ta çıkan bir taş.

Kötürnek: Yalvaç ve Örkenez çayları birleşir; Gallos adıyla Güdül’den geçer, Sangarios’a dökülür.

5. “Kybele adını Kybeleon dağından aldığı gibi, Dindymene ülkesi de adını üst tarafındaki Dindymon dağından alır. Yakınında Sangarios Irmağı akar” (Strabon, XII.5.3) kaydı, iddiamızı tam tasdik eder [bk.Har.1].

6. İmparator Theodosius, 386 ile 395 arasında, Galatia'nın güney batısından Germa, Myrika, Eudokias ve Pessinus piskoposlarını alarak, Firikya Salutaris'ten ayırdığı Amorion, Orkistos ve Troknades Piskoposluklarına ilâveyle Galatia Salutaris’i teşkil etmişti ve bu yeni vilâyetin metropolisi Pessinus olmuştu (Ramsay, 1960: 243).

“Zompi köprüsü Eudokias ile Saint Agapetos yahut Myrika arasına yapılmıştı” (Ramsay, 1960: 237) ifadesi Eudokias’ın, Kemer Boğazı’ndaki kambur [kemer] anlamında olan Zompi köprüsünün batısında, Saint Agapetos yahut Myrika’nın şarkında olduklarını belirtir. Peutinger Tablosuna göre Pessinus, Amorion’un 47, İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’ye göreyse, Ammûriye’nin [Amorion: Uluborlu] 44 mil şarkındadır. Böylece Pessinus ile Kötürnek üç mil hata ile çakışırlar ki, kanaatimce üç mil hata Peutinger Tablosu’ndan kaynaklanmıştır.

7. “Uluborlu, bir dönem Galatlar’ın Trokmi aşiretinin eline geçmiştir” (Demirdal, 1968: 30).

8. 890’larda Buccellariote temasından dört askeri bölge -Bareta, Balbadon, Aspona ve Akarkous-, Anatolia ilinden de üç bölge -Eudokias, St. Agapetos, Aphrazeia- alınarak Cappadocia temasına ilâve edilmişti (Ramsay, 1960: 237). Yâni Amorion ve çevresi hariç, Kemer Boğazı’nın batısından itibaren Anatolikon ilinin doğuda kalan tamamı Kapadokya iline verilir. Böylece Gülek Boğazı’ndan itibaren Anayol ile Askerî yolun Şuhut, Afyon, belki de Eskişehir’e kadar olan kısmı Kapadokya’ya verilmiş olmaktadır. Bu kayıttan Anatolia ilinin Beyşehir ve Seydişehir çevresinin Buccellariote iline verildiği veya böyle bir il kurulduğu anlaşılıyor. Benzer idarî değişiklikler ülkemizde de yapılmaktadır. GÜ’ne ait bazı birimler, yeni kurulan HBVÜ’ne verildi ki, binalar yerinde dururken adları ve yöneticileri değişmiştir. Bizans’taki bir bölgenin adı Firikya Salutaris iken, bir bakarsın Galatia Salutaris, bir bakarsın Kilikia, bir bakarsın Kapadokya olmuştur. Yâni kentler, ırmaklar ve ovalar yerinde duruyor, ama adları değişiyor.

9. Gallos, Hellespontus Firikyası’nda Sangarios’a dökülür (Strabon XII.3.7) kaydı, Sangarios’un iki göl arası ırmak, Pessinus’un, Firikya Hellespontia, yâni Kemer Boğazı’nda olduğuna işarettir [bk. Ramsay, 1960: 165-178]. Md.6 ve 8’de görüldüğü gibi Pessinus, Asya ilindeki Akharaka’ya [Kötürnek] yerleşir. Gallos, Orgas ve Akharaka’nın ırmağı aynıdır [Ramsay, 1960: 120]. Makedonialı koloni ve Firikya-Pisidia sınırında bir erkek adı olan ve Gallos ile birlik anılan Kadosia veya Kadoi, Mysia’daki Kötürnek-Güdül örenidir [Ramsay, 1960: 157, 160]. Sangarios, Kemer Boğazı’ndaki nehirdir [Strabon XXII.5.3; bk.Har.2]. Simoeis, Synaos nehrine Gallos adını, Galatlar vermiş olmalıdır.

10. Menderes’in kaynakları Signia adlı bir tepenin eteğindedir (Arundell, 1828: 113) kaydı ile Sangarios’un kaynakları, Sangia köyü yakınındadır (Strabon XII.3.7) kaydı, Menderes ile Sangarios’un aynı olduğunu gösterir.

11. Pessinus ile Akharaka aynı yer olup, Strabon bunun da farkında değil. Akharaka, iki tanrıya tapan çok mühim ve şayanı dikkat bir dinin merkezidir. Roma devrinin Yunanlaştırıcı tesiriyle Plüton ve Kora isimlerini almışlardı. Civarında sıcak su kaynakları ve Akharaka’nın ırmağı vardı (Ramsay, 1960: 120). Pessinus [Kötürnek] yakınındaki Kybeleon, Sultan [İda, Kiminas] dağları olmalıdır. Kiminas’da Men Askaios Rahipliği vardır (Strabon XII. 3.31-8.14-8.21); burası rahiplerin ve târiki dünyaların melceidir (Ramsay, 1960: 172; bk.Har.1-2).

12. Pessinus, dünyanın o kısmındaki en büyük ticaret merkezi olup, büyük saygı gören “Tanrılar Anasına” ait tapınak buradadır (Strabon, XII.5.3). “Pessinus, civarın en büyük ticaret limanıydı. Eskiden burada rahipler hüküm sürerdi” (Remsi, 1960: 30; Açık.1). Bu tercüme hatalı; ticaret limanı değil, ticaret merkezi olacak. Ticaret limanı olan yer, “Kibotos adındaki Apameia, tıpkı Laodikya gibi Asya olarak adlandırılan yerde [Asia eyâleti], büyük bir deniz ticaret şehri” kaydedilen, Sangarios üzerindeki Apameia’dır (Dapper, 1680: 350). Pessinus [Kötürnek] ile Gallos’un Sangarios’a döküldüğü yer arasında kot farkı 80 m, Gallos’un meyli ise binde iki olup, kanaatimce Gallos’ta [Orgas] Pessinus’a kadar gemi çalışmamıştır. Asia eyaletinde bulunmayan Dinar, Dapper’in ifadeleriyle çelişir.

Peutinger tablosu, Dorileon 28 Midaion 29 Tricomia 21 Pessinus (Remsi, 1960: 263) ve Pessinus 24 Abrostola 23 Amorion gibi uzatılarak Amorion ile Pessinus arasındaki bağ görülür. Buna göre Pessinus-Amorion arası 47 mil olduğu hâlde, Ballıhisar-Uluborlu arası 133 mildir. Tablo, Anayol üzerinde; Pessinus 24 Abrostola [Abretteni, Kemer Boğazı batısı] 23 [20 mil olmalı] Amorion [Uluborlu]. Buna göre Pessinus, Kötürnek köyüne yerleşir. Diğer Abrostola, ise Pessinus’un 40 mil şarkına ve Beyşehir-Eflâtun Pınarı yakınına yerleşir. Gallos, Yalvaç ve Örkenez [Orgas] çaylarının birleşmesiyle hâsıl olan ırmaktır. 12 madde hâlinde vermeye çalıştığım bilgilere göre Pessinus, Ballıhisar değil, Anayol üzerinde ve Amorion’un [Uluborlu] 44 mil şarkında bulunan Kötürnek köyü olmalıdır.

Dorileon 28 Midaion 29 Tricomia 21 Pessinus (Remsi, 1960: 263) Peutinger tablosuna göre Emirdağ-Hisarköy öreni ikinci bir Pessinus olabilir; lâkin bu Pessinus, hem Kadoi veya Kadosia’ya, hem de Gallos Nehrine uymaz.

Melburn Üniversitesinden Gocha R. Tsetskhladze, “Pessinus, bugün kuru bir kanal olan ve yalnızca sel veya yoğun yağmur dönemlerinde dolan Gallos Nehri üzerindedir – bunun gerçekten antik bir nehir yatağı olup olmadığı hâlâ bir soru işaretidir. 30 yılı aşkın kazılara rağmen hâlâ alanla ilgili pek çok soru işareti mevcuttur ve Kibele’nin tapınağı henüz keşfedilememiştir” der [bk. Pessinus (Ballıhisar) Kazıları. Kazı, 1987’de başladığına göre bu tespit 2017’den sonradır]. Anayol üzerinde bulunmayan bir Ballıhisar, nasıl Pessinus olur? Arkeolog, yol işini çözmeden bir kent için nasıl hüküm verebilir. Bu çelişkilere rağmen bir arkeolog Pessinus için niye şüphe etmez; anlamak kabil değildir. Pessinus’un daha önceki adı, Arzava ülkelerinden Pitašša olabilir. Kötürnek, Anayol [Kıral Yolu] üzerinde bulunduğu gibi, Kötürnek’te Anayol’dan ayrılan bir yol, Kaikos vadisi [Hoyran] üzerinden İstanbul’a gider. Bir yol da Gelendost üzerinden Efes’e [Apasa: Arzava]; Efes’ten de hem Barla, hem de Eğirdir’e gider [bk.Har.1-2].

Strabon, kendi zikrettiği Orgas ile Gallos’un aynı ırmak olduğunu bilmediği gibi, iki göl arasındaki ırmağa hem Menderes, hem Sangarios dediğinin de farkında değildir. Strabon’un coğrafyayı iyi bilmediği ve birçok malûmatı başkalarından almış olduğu anlaşılıyor. Pahimeris de, iki göl arasındaki nehri, Boğazdaki Asya ırmağı, Menderes, Skamandros, Sangarios gibi dört ayrı adla anar; Attaleiates ise Sangarios der. Anayol, Kemer Boğazı ve Kötürnek köyünden geçmektedir. Strabon’un kaydına göre Pessinus, Gelendost-Kötürnek köyüne yerleşmektedir. Pessinus, aynı zamanda Salutaris ve Anatolia [Asia] ilindedir. Yalvaç Kazı Başkanı Prof. Mehmet Özhanlı’ya göre Antakya’nın bir mahallesinin adı Salutaris’tir. Ülkeye yabancı arkeolog, Sangarios adını görünce, hemen malûm Sakarya deme kolaycılığına kaçmış ve tarihî coğrafya ve tarihin alt üst edilmesine sebep olmuştur. Amorion, Apameia, Aigai, Truva ve Pessinus kazılarının tamamı yanlıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve bilhassa Bakan Bey, hâlâ, yanlış kazılarla övünmeye devam edecek mi, bakıp, göreceğiz.

Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com 

Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.

Arrianos (1945): İskender’in Anabasisi, Tercüme: Hayrullah Örs, Maarif Matbaası-İstanbul.

Arundell, F. V. J. (1828): A Visit to the Seven Churches of Asia; Published By John Rodwell- London.

Dapper, O. (1680): Naukeurige beschryving van Asie: Behelsende de gewesten Mesopotamie, Babylonie, Assyrie, Anatolie of Klein Asie: […]-Amsterdam.

Demirdal, Said (1968): Bütünüyle Uluborlu ‘Monografi’ –İstanbul.

Pessinus [Ballıhisar] Kazıları: https://eskisehir.ktb.gov.tr/TR-156725/pessinus-ballihisar-kazilari.html [erişim 20.08.2024].

Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.

Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çeviri: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.

Ünsal, Veli (2012): “Eskiçağda Anadolu Su Kaynakları [Orta ve Doğu Anadolu]”, SÜ SBE Dergisi, 28, Konya, s.209-224.

Pîrî Reis [öl.1553] Har.: Eski Eğirdir Gölü ve kuzeyden dökülen Sangarios

Madalyon: İki göl, Sangarios, Pontogefira, Marsyas, Orgas.

Yalvaç’ın bir adının da Alaşehir [Philadelphia] olduğuna işaret eden Yalvaç-Örkenez köyündeki bir sokak levhası. 29.07.2015.

Har.1: Eğirdir ve Beyşehir göllerindeki coğrafî değişim, tarihî yollar, bölgeler, kentler, dağlar ve ırmaklar.

Har.2: Eğirdir ve Beyşehir göllerindeki coğrafî değişim, tarihî yollar, bölgeler, kentler, dağlar ve ırmaklar.