Halys’i bilmeyen coğrafyacı -Üç Halys sözüne gülen coğrafyacıya ithaf-

Har.1: Hoyran ve Eğirdir Gölleri, Yağış Havzası ve Kemer Boğazı.

Makalenin amacı, coğrafyacıların ezberlediği Kızılırmak’tan gayri iki Halys nehrinin daha varlığını dost bildiğim akademisyenlere göstermektir. Herodotos, biri şimdi Eğirdir Gölü altına kalan, diğeri ise Bozkır-Çarşamba çayı olmak üzere iki Halys ırmağından daha bahseder. Diyojen’in 1071 Malazgirt seferini veren Attaleiates’in zikrettiği Halys ile Kserkses’in Sardes üzerine yürürken geçtiği Kapadokya-Firikya sınırındaki Halys, Çarşamba çayıdır.

Açar Kelimeler: Tarihî Coğrafya, Kroisos, Xerxes, Halys, Menderes, Çarşamba çayı, Herodotos, Attaleiates.

“İnsan bildiğinin âlimi, bilmediğinin câhilidir” derler. Rahmetli babam Mustafa Topraklı hariç, başka birinden hiç işitmediğim “Bilenden al, yapana ver” sözü ise yapmanın, bilmenin bir üst kademesi olduğunu anlatır. İlk mektep üçten ayrılma babam, bunu muhakkak atalarından veya köydeki bilge kişilerden işitmiş olmalıdır. Bense okuyucumu, Yunus’un “Bilmeyenler ne bilsin bizi, Bilenlere selam olsun” sözüyle selâmlıyorum.

Har.2: Pîrî Reis’te Eğirdir Gölü ve göle kuzeyden dökülen ırmak [Halys].

Madalyon: Hoyran ve Eğirdir Gölleri, Irmak [Halys] ve Köprü.

Har.3: Kıral Yolu [Sardes-Tarsus arası] ve MÖ 401 Oğul Kyros’un Sefer Yolu.

Tarihin kaydettiği en eski karayolunun güzergâhının tespit edilme işi; İTÜ’nden sonra 1968 yılı, Karayolları Teşkilâtında hayata atılmış birisine nasip oldu. Bu iş bize, büyük bir sevinç ve heyecan verdi. Günümüzden asgari 3500 sene önce yapılmış ve Herodotos’un 2500 sene önce haber verdiği bu yolun, Türkiye’nin neresinden geçtiği hususu tartışmalı olagelmiştir.

Kıral Yolu’nu, kimisi bugünkü başkent Ankara’dan, kimisi Emirdağ’dan, kimisi de Kayseri’den geçirmiştir. Elbette çeşitli medeniyetlere beşiklik etmiş Anadolu’da, çok sayıda yol kalıntısı vardır. Ama söz konusu olan Herodotos’un “Kıral Yolu” dediği ve hakkında geniş malûmat verdiği yol olup, açık olarak bilinen, başlangıç noktalarının Sardes ve İran-Susa şehirleri olduğu ve ünlü Phryg şehri Kelene’den [Kelainai] geçtiğidir.

Herodotos, bu yol hakkında şöyle der: “Bütün yol boyunca kıraliyet konutları, çok güzel kervansaraylar vardır; hep insanların oturdukları yerlerden ve güvenlik içinde geçilir. Lidya ve Firikya içerilerinde yirmi konak boyunca uzanır ki, bu 94,5 fersah tutar. Kıraliyet yolu fersah olarak daha iyi ölçülürse ve bir fersah 30 stad hesap edilirse ki gerçekte o kadardır, Sardes’ten Memnon Sarayı denilen kıral konağına kadar 13500 stad; 450 fersah çeker. Günde 150 stad tutarsak bu yol tastamam 90 günde aşılır. Buna Sardes ile Efes arasındaki bölümü de ekleyeceğim ve Hellen denizinden Susa’ya kadar [Memnon’un kenti] 14040 stad olduğunu söyleyeceğim; zira Efes-Sardes arası 540 stad gelir. Gösterilen 3 ayı böylece 3 gün daha uzatmak gerekir” (Herodotos, V, 52-53-54).

Kıral Yolu, Kemer Boğazı ve tarihî Firik şehri Kelene’den geçer. Biz, Eğirdir Gölü’ndeki değişimi ve Kelene’nin Dinar değil, Kemer Boğazı’nda olduğunu fark ettik; Herodotos’un verdiği Kıral Yolu’nun güzergâhını yaklaşık tespitle 2012’de Yol ve Tarih adlı kitabımızı yazdık. Miryokefalon Savaşı sırasında İmparator Manuel’in Kemer Boğazı’ndaki Kelene şehrine kadar geldiğini gösterdik. 1190 yılı 3. Haçlı Seferi kaynağı “Epistula de Morte Friderici imparator”, bu yolun, “Manuel’in hep kullandığı via regia”, yani “Kıral Yolu” [Tarikü’l-Cadde] olduğunu söyler.

Bugünkü yollar üzerinden Sardes ile Uluborlu [Ammûriye] arası, Sart-Denizli 145, Denizli-Dinar 113, Dinar-Uluborlu 44 km olmak üzere toplam 302 km, İbn Hordazbih’in verdiği rakamlara göre Uluborlu-Çarşamba çayı [Halys] arası 146 mil [216 km] tutar.

Sardes ile Halys arası [Lidya ve Firikya bölgeleri toplam uzunluk] 518 km eder. Bir fersah 5400 m hesabıyla 94,5 fersah 510 km eder. Herodotos’un verdiği ölçüler bizimle örtüşür ve Firikya’nın Çarşamba çayına kadar geldiği ve çaydan sonrasının Kapadokya olduğu görülür [bk.Har.3, 4, 5].

I.1. Lidya Kıralı Kroisos’un MÖ 547’de Kyros üzerine yürüdüğü yol, Kıral Yolu iyi bilinemediği için söz konusu bu yol da bilinmemektedir. Kroisos, Sardes, Denizli, Dinar ve Uluborlu üzerinden Kemer Boğazı’na gelmiş ve burada suları kuzeyden güneye doğru akan bir ırmakla karşılaşmıştır.

Herodotos buradaki olayı şöyle anlatır: “–Kroisos, Halys kıyılarına vardığı zaman askerlerini mevcut köprülerden geçirmiştir, ben öyle sanıyorum; ama Yunanistan’da yaygın olan söylentiye bakılırsa, ona ırmağı aşmasının çaresini Miletoslu Tales göstermiştir. […] çünkü onlara göre demin söylediğim köprüler o zaman kurulmuş değildi. O sırada onun konak yerinde bulunan Tales, ırmağı ordunun sol yakasında görüyordu ve onu sağ yakadan da akıttırdı”. […] “Kroisos, ordusuyla birlikte ırmağı aştıktan sonra Kapadokya’da Pteria denilen yöreye vardı” (Herodotos I. 75, 76).

Yazılı bir metinde bir virgülün yeri gibi, kelimeler ve kavramlar da mühimdir. Geldi ile yürüdü arasındaki farktan Kelene’nin yerini tespit etmiştik. Bu metindeki mühim husus, “ırmağı, ordunun sol yakasında görmek” ve köprü değil, birden çok köprünün olmasıdır. Bir ırmağın solu ve sağının ne demek olduğunu Jeoloji Y. Müh. Ahmet Hamdi Taşlıca’dan öğrendim; “yönünü ırmağın akış yönüne dönersin, senin solun ırmağın solu, sağın da ırmağın sağıdır”. “Tales, ırmağı ordunun sol yakasında görüyordu” ifadesine göre, “ordunun içinde bulunan Tales, Ahmet Bey’in dediği gibi yönünü ırmağın akış yönüne dönmüş ve ırmağı, ordunun sol yakasında görmüş olmalıydı”.

Bu metni, Prof. M. Ali Kaya’ya, “bir ırmağın sağı ve solu ile Tales’in, ırmağı ordunun sol yakasında görme işini” sordum: “-Irmağın solu-sağı, akış yönüne göredir. Yüzünü akış yönüne çevirdiğinde senin solun ırmağın solu, senin sağın ırmağın sağı olur.” -O zaman Tales, yönünü suyun akış yönüne dönmüş ve ona göre ırmağı, solunda mı görmüş? Herodotos’u böyle anlayabilir miyiz? “-Evet, anlarız!” -Hocam teşekkürler.

Remsi [Ramsay], Kıral Yolu’nu bugünkü Ankara’dan geçirir. Hâlbuki Kroisos, Sardes-Denizli-Dinar-Uluborlu-Kemer Boğazı-Şarkîkaraağaç-Beyşehir-Akise şeklinde Kıral Yolu ürerinden yürümüştür.

Bu yürüyüşte Kroisos’un karşılaştığı ilk ırmak Büyük Menderes, ikinci Eğirdir Gölü’nün suları altında kalan Kemer Boğazı’ndaki ırmak, üçüncü de Suğla gölünden Çumra ovasına akan Çarşamba çayıdır. Bize kadar Halys, sadece Kızılırmak anlaşıldı.

Hâlbuki tarihî metinler iyi okunduğunda, Kemer Boğazı’ndaki ırmak ve Çarşamba çayı olmak üzere iki Halys’in daha varlığı görülür. Kemer Boğazı’ndaki ırmak, batıdan doğuya doğru yürüyen bir ordunun solunda kalırken, Çarşamba çayı ve Kızılırmak sağında kalır. Buna göre Herodotos’un söz ettiği Halys, Kemer Boğazı’ndaki ırmak olur.

I.2. Kemer veya Firigos Boğazı’ndaki ırmak, MS 380-390'da imparator Theodosius'a verilen dilekçede Halys olarak kaydedilmiştir. Burada Remsi’nin yorumu değil, dilekçe esas alınmalıdır (Remsi, 1960: 78, 282).

I.3. MS 905’te VI. Leo’nun nedimi Serasen Samonas’ın memleketine kaçmak isterken aşmağa izin alamadığı Halys de, Kemer Boğazı’ndaki ırmaktır (Remsi, 1960: 239). Irmak üzerinde Jüstinyen’in yaptırdığı köprü var.

I.4. MS 978 Pankaleia harbinde zikredilen Halys dahi Kemer Boğazı’ndaki ırmaktır. Remsi olayı, Diaconus’tan “Pankalia’ya doğru… Bu ova Amorion’un yanında olup atlarla geçildi; Cedrenus’tan da, Pankalia, atlarla geçilen bu açık ova, Halys nehrine çok yakındır” diye aktarır.

Remsi, “Amorion'un doğusundaki geniş ovaya Pankaleia denildiği anlaşılıyor” der ve Amorion’u Emirdağ-Hisarlıkaya köyü zannettiği için Halys’in [Kızılırmak] uzak oluşuna bakarak Cedrenus’a itibar etmez. Ve “Bizans müverrihlerinin ifadesi ekseriya o kadar muğlaktır ki bu ibarelerin manasını tamamiyle kavramak güçtür; fakat Leo Diaconus'un verdiği coğrafî malûmat Cedrenus'ten çok daha doğrudur. Binaenaleyh bu işte onun şahadetini kabul etmek müraccahtır” der (Remsi, 1960: 253-254).

Hâlbuki Leo Diaconus ile Cedrenus’un kayıtları çelişmez. Zira, Amorion Uluborlu’dur. Kanaatimce Cedrenus, Roma Askerî Yolu üzerindeki eski adı Kedrea, Kidros, Cedrea, Cedre, Sedrea, Germe ve Gereme gibi muhtelif şekillerde kaydedilmiş Şuhut-Arızlı köyüyle ilgili biridir. Bu köy [Cedrea] Pankaleia ovasına [Senirkent ovası] 20 km kadardır ve Cedrenus Kemer Boğazı çevresinde yaşamaktadır. Onun için Cedrenus’un bölge hakkında verdiği malûmat doğrudur.

Har.4: R. Diyojen’in 1071 Malazgirt Yolu: Diyojen, Eskişehir’den sonra Bizans Askerî yoluyla Anatolikon iline, oradan da Halys’e [Çarşamba çayı] gelmiştir.

II.1. MÖ 480’ler Xerxes’in [Kserkses], Helen seferinde zikredilen Halys ise, Suğla Gölü’nden Çumra ovasına akan Çarşamba çayıdır. Herodotos, Xerxes’in Sardes üzerine yürüyüşünü şöyle verir: Xerxes, Sardes üzerine yürümeye başlamıştı. Ordu Kapadokya’daki Kritella’dan yola çıkmıştı. Halys ırmağını geçip, Firikya’ya ve ülke içinde yürünerek Kelene’ye [Kelainai] varıldı [Kelene, Menderes ve Marsyas anlatılır] (Herodotos, V. 52; VII. 26). Kapadokya’daki Kıritella ve Pteria denilen yerler, Kıral Yolu üzerindeki Karaman ve Ayrancı civarlarıdır.

II.2. Kemer Boğazı’ndaki ırmak, Romen Diyojen’in doğu seferlerinde Sangarios zikredilir. “1068 de Romanus Diogenes, her zamanki gibi Helenopolis yoliyle doğuya sefer ettiği zaman Sakarya’yı Zompos köprüsünden aşmış, sonra da Halys'ten geçmişti” (Remsi, 1960: 238). Helenopolis, İzmit Körfezi’nin güney sahilindeki Hersek Burnu;  Sangarios, Kemer Boğazı’ndaki ırmak; Zompos oradaki köprü, Halys ise Çarşamba çayıdır [bk.Har.2, 4-5].

II.3. Romen Diyojen’in 1071 Malazgirt seferinde zikredilen Sangarios Kemer Boğazı’ndaki ırmak, Halys ise, Suğla Gölü’nden Çumra ovasına akan Çarşamba çayıdır (Attaleiates, 2008: 151). Romen Diyojen 1071 Malazgirt seferinde, Askerî Yolu takiple Gebze-Eskihisar, Hersek-Taşköprü, İnegöl, Eskişehir, Afyon ve Bozdurmuşbeli üzerinden 4-5 Mayıs günlerinde Kemer Boğazı’na gelir. Buradan da Kıral Yolu’nu takiple Sangarios üzerindeki Zompos köprüsü, Şarkîkaraağaç ve Beyşehir üzerinden Akise’ye gelir. Kendisi birkaç yıl önce yaptırdığı kalede birkaç gün kalır, ordu ise dinlenmeleri için Halys’i [Çarşamba çayı] geçerek, imparator Diyojen’in Niğde yöresindeki mülklerine gönderilir. Ardından da Romen Diyojen, Karaman, Niğde, Pınarbaşı, Sivas, Gümüşhane, Bayburt ve Erzurum yoluyla Malazgirt’e yürür [bk.Har.2, 4-5].

Kemer Boğazı’ndaki ırmağın MÖ 547 Kroisos’un Pteria seferinde Halys, MÖ 480’ler Xerxes’in Sardes üzerine yürüyüşünde Menderes, Romen Diyojen’in 1068 ve 1071 şark seferlerinde Sangarios olarak kaydedilmeleri dikkati şayandır. Ben bunu, tarih yazarı bazı bilgileri başkalarından aldılar şeklinde anlıyorum.

Halys yazılımı için yanlış diyemiyorum, çünkü Halys, farklı zamanlarda dört defa zikrediliyor. Şunu kesin iddia edebilirim ki, Strabon, malûm Sakarya ve Kemer Boğazı’ndaki olmak üzere iki Sangarios’tan bahseder, ama bunu bilmez. Pahimeris de, Kemer Boğazı’ndaki ırmağı Sangarios, Boğaz’ın Asia ırmağı, Menderes ve Skamandros adlarıyla dört farklı zikreder. Herodotos’un da Boğaz’daki ırmağı, Halys [MÖ 547] ve Menderes [MÖ 480] zikretmesi belki aynı sebeptendir.

Bir mühim husus da, MÖ 585’deki Güneş Tutulması ile Yozgat ilinde gösterilen Pers-Lydia harbi ve MÖ 547’deki harp yerinin Karaman-Ayrancı [Pteria] civarı oluşudur. Bu harplerin yerlerindeki hatanın birinci sebebi Kıral Yolu’nun güzergâhının bilinmemesi veya hatalı bilinmesi, ikinci sebebi ise Halys için sadece Kızılırmak denilmesidir. Zira, MÖ 585’deki Güneş Tutulması, NASA’ya göre 38. Paralel, yâni Karaman’ın kuzeyinden görülmez. Timurlenk’in 1402 Ankara yürüyüşünde Kayseri’den sonra ordunun takip ettiği Yulgun [Ilgın: Ilgun] nehri, Kızılırmak’tır.

Görüldüğü gibi Kemer Boğazı veya Firigos Boğazı’ndaki ırmağa, tarihteki birçok adının yanında MÖ 547, MS 380, MS 905 ve MS 978 yıllarında Halys de denilmiştir. Çarşamba çayı için de MÖ 480, MS 1068 ve MS 1071’de Halys denilmiştir. Bunun sebebini üstte açıkladım, belki akademisyenler daha farklı ve daha iyi açıklayacaktır.

Attaleiates, Mikhael (2008): Tarih, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.

Herodotos (2015): Herodot Tarihi, Türkçe Müntekim Ökmen, Sunan Azra Erhat, Remzi Kitabevi, 11. Baskı-İstanbul.

Remsi [Ramsay, W. M.] (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.

Har.5: Halife el-Mu’tasım’ın MS 838 Tarsus-Ammûriye [Uluborlu] ile Afşin’in Mersin [Mercü’s-Sin]-İsaurica [Serûc] arasındaki yürüyüşleri ve Çarşamba çayı.